بازرگان و سه گانۀ ایران، دین و دموکراسی |
به گزارش انصاف نیوز، سید علی محمودی در خرد نوشت:
ایرانی، مسلمان، دموکرات. مهدی بازرگان (1373-1276ه.ش) در گفتارها، نوشتارها، رفتارها و راه و رسم اجتماعی و سیاسی خود، این هویت سه گانه را آشکار کرده است. او نه فقط در مورد خودش، بلکه برای همه ایرانیان، آرزومند چنین هویتی بود. به باور او، ایرانی بودن، دیندار بودن و دموکرات بودن، ویژگیهایی متلائم و همآهنگاند و هر ایرانی میتواند این سه را با هم دارا باشد.
پروژه فکری، دینی، اجتماعی و سیاسی او – که بیش از نیم قرن به درازا کشید-، چه در مشی فردی، چه در مطالعات و گفتهها و نوشتهها، چه در مبارزه با استبداد و خودکامگی، و چه در بنیانگذاری نهادهای دینی، علمی، سیاسی، اجتماعی وفنی – که «نهضت آزادی ایران» گرانیگاه آن است-، تلاش بیوقفه در راه نیل به دمکراسی برای ایران و ایرانیان بود.
بازرگان نه دانش آموخته فلسفه سیاسی بود و نه علاقهای به فلسفه داشت.1 او در دانش تخصصی – چنانکه میدانیم – مهندس ترمودینامیک و در رویکرد مطالعاتی و فکری، علمگرا(Scientist) وتجربهگرا بود. در پژوهشهای او، قرآن نقش محوری داشت، به ایران و تاریخ این سرزمین علاقهمند و مشتغل بود، و دموکراسی را بهترین راه ارتقای مردم ایران در زندگی مادی و معنوی میدانست. بازرگان در سیاست ورزی و حتی در مبارزات سیاسی – اجتماعیِ خود، از مشی دموکراتیک عدول نمیکرد. او شخصیتی تحول خواه و اصلاح طلب بر مدار فرهنگ، ساختارها و ساز و کارهای دموکراتیک داشت.
گزینه دموکراسی بهعنوان راه و روش زیست انسانی، عقلانی و اخلاقی از سوی بازرگان، امری تصادفی، از سرِ شور و شیفتگیِ جوانی و بر پایه بهرهمندیهای شخصی و گروهی نبود. اگر بازرگان دنباله روی طبیعت جوانی و یا گفتمان غالب و مستقر در دوران فعالیتهای فکری و سیاسی – اجتماعی خود بود، باید به اردوگاه چپ میپیوست و با رهبران حزب توده ایران و یا روشنفکران چپگرا، از نوع چینی و فرانسوی همراه میشد. در حالی که از اردوگاه چپ ایران، بیشترین حجم آثار مکتوب، در قالب کتاب، نشریه و بیانیه، فضای فکری و سیاسی – اجتماعی ایران را پر کرده بود و در حالیکه چپ گرایان در گردهماییها و تظاهرات سیاسی، در فاصله سالهای 1320 تا 1332 خورشیدی از در و دیوار میجوشیدند، بازرگان و یاران فرهیخته اما اندک شمار او، گفتمان دموکراتیک را گرانیگاه کوششهای خویش در کارهای دینی، اجتماعی و سیاسی قرار دادند. در آن دوران پرکشاکش و پرغوغا، که چپ گرایان وابسته به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و جمهوری خلق چین و چپهای فرانسوی، امواج قدرت حزبی و گروهیِ خود را به سخرههای نظام پهلوی و یا دولت ملی محمد مصدق میکوبیدند، بازرگان و دیگر روشنفکران دینی ایران، در اقلیت و انزوا بودند. البته آنان راه خود را برای رساندن ایران به مدار دموکراسی، آگاهانه و امیدوارانه برگزیده بودند. آنان توسعه و پیشرفت ایران زمین را نه در مارکسیسم – لنینیسم، بلکه در فرهنگ و نگاه دموکراتیک میدیدند. بازرگان به پیمودن راهی دراز و پرمشقت میاندیشید که ایران را به آزادی، برابری، قانون گرایی، استقلال، دینداریِ آگاهانه و مومنانه، تساهل و مدارا و اخلاق رهنمون شود. او این راه را با روی آوردن به نظام دموکراتیک جستوجو میکرد. پروژه فکری بازرگان، برون دادی بسیار فراتر از روانه کردن چند نماینده به مجلس شورا و یا نشاندن چند وزیر در دولتهایی بود که به دنبال هم، میآمدند و میرفتند. بازرگان به ایران فردا میاندیشید. شکل گیری دولت موقت پس از انقلاب و نمایندگی مجلس، برای بازرگان و یاران او، کاری اضطراری و مادامی بود. به باور من، راهبرد بازرگان، هموار کردن راه درشت و ناهموار دموکراسی در ایران بود، نه گرفتن سِمت و مقام سیاسی. ورود موقت او و حلقه فکریاش به صحنه سیاسی ایران پس از انقلاب، چیزی نبود جز یک تاکتیک. از همین رو بود که این نقش آفرینیِ ناگزیر، به واقع، دولت مستعجل بود.
نه فقط میان سالهای 1320 تا 1357، حتی در سی و پنج سال اخیر نیز گفتمان دموکراسی بهطور اعم و گفتمان دموکراتیک بازرگان بهطور اخص، در ایران مجال چندانی برای مطرح شدن و مباحثه و نقادی نداشته است. در عین حال، باید به این نکته تاکید گذارد که بهرغم محدودیتها و مضیقهها، گفتمان دموکراسی در ایرانِ امروز، بیش از هر زمان دیگر، در میان طبقه متوسط بهویژه نخبگان، روشنفکران، دانشجویان و جوانان دانش آموخته، در حال گسترش و تعمیق است و بیاغراق، «این حدیثی است که بر هر سرِ بازاری هست.» اگرآگاهانی به هر دلیل اسم دموکراسی را نمیبرند، اما بسیار و بسیار از رسم آن میگویند و میشنوند و درباره درونمایه و پیآمدهای مبارک آن میاندیشند.
متاسفانه، چنانکه گفتم، اندیشههای بازرگان –که مولفههای دینی ، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی آن، بر روی هم، گفتمان دموکراسیِ عمل محور را رقم زده است- در نیم قرن اخیر، آنچنان که در خور و شایسته است، مورد بحث و نقد و ارزیابی قرار نگرفتهاست. این جفاکاری، نه فقط به بازرگان رفته است، بلکه شوربختانه، در حق مردم ایران نیز اعمال شده است. میتوان از بازرگان بسیارو بسیار آموخت. گفتمان دموکرایتک بازرگان، در یک کلام، گفتمان ایران فردا است؛ حتی اگر مردم ایران، در مقام صبر، لعلِ دموکراسی را به خون جگر فراچنگ آورند.
پژوهش حاضر به دموکراسی در اندیشههای بازرگان میپردازند. در این مقاله، میکوشم به چهار پرسش بنیادین زیر پاسخ بدهم:
1. دیدگاه بازرگان درباره سرشت و شخصیت انسان چیست؟
2. در اندیشههای سیاسی و اجتماعی بازرگان، دموکراسی چه جایگاه و چه ویژگیهایی دارد؟
3. نسبتِ میان دین و دموکراسی در اندیشههای بازرگان چیست؟
4. بازرگان در مسیر تحقق تدریجی دموکراسی در ایران، چه راهها و ساز و کارهایی را مطرح میکند؟
بر پایه این پرسشها، فرضیه زیر را به آزمون میگذارم: انسان شناسی بازرگان بر مدار کرامت ذاتیِ نوع بشر و تفسیر انسانگرایانه از دین، او را به انتخاب دموکراسیِ عمل محور، در تنظیم مناسبات اجتماعی و سیاسی میان مردم و تاسیس نظم دموکراسی بر پایه حاکمیت مردم، رهنمون شده است.
روش من در این پژوهش، تحلیل مفهومی (Conceptual Analysis) و ارزیابی انتقادی (Critical Evaluation) است. کوشیدهام با بازخوانی مجموعه آثار بازرگان، خطوط اصلی دیدگاههای او را در باب دموکراسی در چارچوب نوشتار حاضر و در محدوده پرسشهای مطرح شده، ترسیم کنم. نوشته کنونی از چهار بخش اصلی تشکیل شده است. نخست، دیدگاههای بازرگان درباره سرشت و کرامت ذاتی انسان مطرح میشود. دوم، اندیشههای او درباره دموکراسی، بازخوانی و تبیین میگردد. سوم، ارتباط بین دین و دموکراسی مورد بحث قرار میگیرد. چهارم، راههای تحقق دموکراسی در ایران، بررسی و ارزیابی میشود.
1. انسان
دیدگاه بازرگان درباره انسان و ذات و سرشت او، از اهمیت بنیادین برخوردار است، زیرا سنگ بنا و گرانیگاه اندیشههای او در باب دموکراسی، مناسبات اجتماعی و سیاسی در میان مردم و برپایی نظم سیاسی دموکراتیک در چارچوب حکومت دموکراسی است. بازرگان در گفتارها و نوشتارهای خود، درباره انسان بسیار گفته و نوشته است. در واقع «انسان» در آثار او، از کلید واژههای اصلی و بسیار مهم است.
بازرگان، بهعنوان نمونه در« راه طی شده »دیدگاههای خود را درباره انسان، بهگونه روشنی صورتبندی کرده است. در نگاه او، «طبیعت، مهمترین پدر و بهترین مربی برای انسان» است؛ «انسان دست پرورده طبیعت و دارای شرافت و ارزش و احترام» است. انسان از آنرو که دارای ارزش است، برخوردار از حقوق مسلم و وظایف و تکلیفهایی است و نخستین حقِ فردِ انسان، حق آزادی است. بر این اساس، انسان در «انتخاب عقیده و گفتار و عمل، تا زمانی که تجاوز به حقوق سایرین نشود، مختار میباشد.» از آنجا که انسانها دارای «ارزش و حقوق انسانی» هستند، «با یکدیگر برابر و در برخورداری از حقِ مساوات و وظایف اجتماعی، یکسان میباشند.»؛ «هیچ فردی حق مالکیت و تسلط و تحّکم و بر فرد دیگر ندارد، و حکومت مردم باید بهدست مردم باشد.»، و سرانجام، «افراد موظف به حفظ و رشد وجود خود و ادای حقوق سایرین و شرکت در سهمیه تعهدات اجتماعی میباشند.» 2 بر این اساس، بازرگان برپنج نکته بنیادین درباره انسان، تاکید میگذارد: نخست، شرافت، ارزش و احترام انسان؛ دوم، حقوق بشر که در میان آنها نخستین حق انسان، حق آزادی است؛ سوم، برابری انسانها با یکدیگر و برخورداری آنان از حقوق مساوی؛ چهارم، حکومت مردم بر مردم و به دست مردم؛ و پنجم، رعایت حقوق مردم از سوی مردم و مشارکت آنان در امور اجتماعی.
در نگاه بازرگان، ارزش و کرامت ذاتی انسان، محور اصلی و گرانیگاه برپایی نهادها، ساختارها و تاسیس حکومتها است: « بنابراین، در ریشه و اساس این فکر که صورت خارجی آن جنبه اداری و حکومتی و سیاسی است و به دکترین یا مسلک حزبی اتکا دارد، یک روح یا اندیشه (ایده) سادهتری نیز وجود دارد که همانا ارزش دادن به فرد انسان است. حکومت مردم بر مردم مترادف با ارزش دادن و حق شناختن برای افراد مردم و اصولا نوع انسان است. انقلابهایی که برای اعلام آزادی ملتها بهوقوع میپیوست و انعکاس دیگرش جنگ علیه بردهفروشی بود، ریشه و روح تمام آنها، چیزی جز قبول و اعلام ارزش و حق و مقام انسان نبود، که بالاخره بهصورت اعلامیه جهانی حقوق بشر درآمد.»3
بازرگان در «انسان و خدا» بار دیگر بر ارزش فرد انسان تاکید میکند. او مینویسد:« اساس روح دموکراسی، قدرشناختن و ارزش دادن به فرد انسانی است. انبیاء اولین کسانی بودند که حتی به پستترین و زبردستترین و فراموش شدهترین طبقات مردم عنایت و محبت کردند و برای آنها حق قائل شدند.» 4 در نگاه بازرگان، توجه خاص و قدرشناسی پیامبران نسبت به انسان، برآیند« تمام مطالعات و مکتسبات انسان» است: «ماتریالیستها خداپرستان را مسخره میکنند که پیغمبرانِ آنها، از راه خودخواهی و جهالت به انسان لقب اشرف مخلوقات دادهاند. در حالی که اگر پیغمبران چنین گفته باشند، با این وصف چیزی جز محصول تمام مطالعات و مکتسبات انسان را خلاصه نکردهاند و این نکته حاکی از توجه شایان و قدرشناسی است که نسبت به مقام و سرمایه انسانیت داشتهاند. در همین زمینۀ ارزیابی و ارزشیابی انسان است که حضرت ختمی مرتبت (ص) میفرماید: لطف خدا شامل کسی است که قدر خود را بشناسد و آن کسی که ارزش خود را نشناخت، تباه شد. (رَحِمَ اللهُ مَن عَرَفَ قَدرُهُ، هَلَک اَمرو لَم یَعرِف قَدرُه) 5 بازرگان در ادامه، شرافت و کرامت ذاتی انسان را در دین و آموزههای پیامبران جستوجو میکند: «به زعم پیغمبر، انسان دارای چنان مقام والایی است که خداوند تمام فرشتگان و قوا و عوامل خلقت را در اختیار و استخدام او گذارده است، و هیچ کس از دانشمندان و بشر دوستان، چنین مرتبت رفیع و سرمایه و ممکنات عظیمی را برای نوع انسان بنیان نکرده است.» 6
بر این اساس، در انسان شناسی بازرگان، نوع انسان دارای شرافت و ارزش، آزاد، برابر، دارای حقوق مسلم، از جمله حق حاکمیت سیاسی، سزاوار مشارکت اجتماعی و سیاسی، و جایگاه والای او مورد تایید دین خدا و آموزشهای پیامبران است.
2. دموکراسی
بهنظر بازرگان، «حکومت دموکراسی، یعنی حکومت مردم بر مردم، بهترین شکل حکومت و شاید تنها صورت قابل قبول آن است. این طرز حکومت است که بهتر میتواند ضامن استقلال مملکت و موجب اصلاح و سعادت و ترقی ملت باشد.»7 بازرگان بحث دموکراسی را با توصیف و تحلیل استبداد و خودکامگی آغاز میکند. او پیکره و ساختار حکومت استبدادی را یکپارچه و دارای روابط انداموار میبیند که صدر و ذیل آن با یکدیگر مرتبطاند. به باور او، «استبداد در مقام سلطنت، در تمام مراحل، استبداد میآورد. یعنی این فرض یا تصورنیز قابل قبول نیست که بتوان به پادشاهِ با رافت ولیاقتی اجازه داد خودِ او فاعل مایشاء خودکامه باشد و امیدوار بود که در مراتب پایینتر از خود و در امور و شئون دولت و ملت، اصول مشاوره و آزادی به معنای دموکراسی را برقرار سازد» 8 بازرگان میاندیشید که استبداد در تصمیم گیری خلاصه نمیشود، بلکه امور اجرایی را نیز در قوه مجریه دربر میگیرد:« وقتی پادشاهی اجازه نداد مشاورین و نمایندگان، از طرف ملت در تصمیمها و اعمال او وارد شوند و انتقاد و ایراد بنمایند، در امور اجرایی هم یقینا نمیتواند اجازه انتقاد و ایراد به مامورین منصوب خود بدهد؛ زیرا که امور جزئی بالاخره منتهی به کلیها و بالاییها میشود، و تمام امور و شئون اداری، وابسته یکدیگراند.» 9
حکومت استبدادی، قانون گریز و قانون ستیز است، و کار حاکمان خودکامه به ظاهرسازی و ریاکاری میکشد. بازرگان میپرسد:« چطور ممکن است شاه مستبد یا دیکتاتور مقتدر، راضی شود که مامورین خاص منتخب او، مورد بازخواست دیگران واقع شوند و نظریات و اعمال آنها از آنچه بر طبق دستور و تصمیم خود او بوده است منحرف گردد؟ مگر آنکه برای دلخوشی و استفادههای تبلیغاتی، اجازه اظهار نظر و انتقادهای محدودی داده شود؛ ولی آنها که کار دستشان است، اعتنایی به این نظریات و انتقادها ننمایند و ترتیب اثری به آنها داده نشود یا مجمعهای مشورتی پرعنوانِ تشریفاتدار، صرفا برای ظاهر سازی و تایید طلبی و فریبندگی باشد. بنابراین وقتی مقام سلطنت و مملکت داری، استبدادی و دیکتاتوری شد، این حالت به همه قسمتها سرایت خواهد کرد و یک دستگاه استبدادی نمیتواند در تمام مراحل و مراتبِ خود و در روابط کلیه مامورین و شاغلین و مسئولین با مردم، غیر از رویه استبدادی و فاعل مایشائی داشته باشد.» 10
بازرگان در بحث دموکراسی، بیش و پیش از همه، به آزادی به مثابه حق بنیادین بشر تاکید میگذارد. به نظر او، «بزرگترین خطری که امروز ملتهای عقب مانده دنیا را احاطه کرده است، همین عدم آزادی و عدم شخصیت است. روزی که مردم بدانند مصدر عمل و اثری نیستند و جلوی آزادی و نظر آنها سد شده است، دیوانه هستند اگر دنبال زحمت و کمال بروند! نان درآوردن و روزگار به خوشی گذراندن، هدف میشود.» 11
بازرگان بهدرستی این اندیشه را مطرح میکند که بدون آزادی، ادعای دموکراسیخواهی و تاسیس حکومت مردم بر مردم، سودای خامی بیش نیست. او مینویسد: «فکر حکومت مردم بر مردم از اینجا ناشی می شود که مردم را آزاد از بندگی و اسارت و اطاعت از دیگری دانسته و لایق اداره کردن خود می شناسد.»12 بازرگان پس از تبیین آزادی، به بنیان دوم دموکراسی میپردازد که برابری است. دموکراسی برپا میشود تا تبعیضهای گونهگون در میان مردم از میان برود و یا کاهش یابد. در نگاه بازرگان، «]دموکراسی[همان مکتب و مسلک و سیاستی ]است[که ما بین طبقات مردم کشور تساوی قائل است. اگر بهلحاظ بهرهمندی و فعلیت نباشد، لااقل بهلحاظ حق بهرهمندی و بالقوه (پتانسیل) میخواهد که تمام افراد هم سطح و یکنواخت باشند و مزایا و مواهب در اختیار کس قرار گرفته و عوام و خواص همراه و همشان یکدیگر شوند. دموکراسی است که نه تنها دعوی مساوات مینماید، بلکه عدالت اجتماعی را میخواهد و حقوق افراد را مساوی و واجب الرعایه میشناسد.»13
در فقره بالا، بازرگان به دقت برابریِ مورد نظر خود را از مفهوم برابری در سپهر اندیشههای مارکسیستی تفکیک میکند. بنیان برابری در دموکراسی، نیل به عدالت اجتماعی بر مدار رعایت حقوق افراد است. حق برابری، شهروندان را از امکان بالقوۀ همسطحی در جامعه برخوردار میسازد تا بتوانند «مزایا و مواهب» را در اختیار بگیرند. برابریِ دموکراتیک به معنی تساوی ریاضی در همه موارد نیست، بلکه در پی آن است که توده مردم و نخبگان و یا به تعبیر بازرگان، عوام و خواص، «همراه و همشان یکدیگر شوند.» دموکراسی، امکانات و زمینههای لازم را برای شهروندان آماده میکند تا برابری در جامعه پدید آید و تبعیض از میان مردم دور شود. بازرگان بهعنوان جانبدار اصلیِ دموکراسی بر مدار حقوق بشر در ایران، دموکراسی مورد نظر خود را از دموکراسیهای «خَلقی» جدا میکند. در اندیشه بازرگان، «آن مسلکهایی که با ظاهر فریبندۀ دموکراسی خلق، تحت انضباط شدید حزبی و به بهانه ضرورت اطاعت کورکورانه اجتماعی، از افراد سلب آزادی و شخصیت مینمایند و همچنین آن دولتهایی که بهطور رسمی یا عملی، حکومت فردی یا دیکتاتوری را اجرا مینمایند، بزرگترین خیانت و جنایت را در حق افراد ملت خود مرتکب میشوند؛ خیانت و جنایتی که برخلاف خواسته طبیعت (و صاحب طبیعت ]خداوند[) و مانع نجات و سعادت بشریت است.» 14 پیداست که «دموکراسی خلق» با کرامت انسان، آزادی و همچنین طبیعت انسان، سازگاری ندارد و ردایی است که حکومت مطلق فردی به دوش میافکند تا مردم را با ظاهر چشم نواز اما فریبنده آن، به اسارت و خودکامگی بکشاند. دموکراسی مورد پذیرش بازرگان، با دموکراسی خلقی در تناقض و تقابل قرار دارد.
بنیان سوم دموکراسیِ مختار بازرگان، «تعادل مابین فرد و اجتماع» است. در دموکراسی مبتنی بر حقوق بشر، ازسویی فرد، هویت اجتماعی و تاریخی خویش را حفظ میکند و به فضای انتزاعی فردیتِ افراطی پرتاب نمیشود؛ از سوی دیگر، فردیت و تشخص فردی خود را نگاه میدارد تا شاهد انحلال «خود» (self)در جامعه نباشد. بازرگان بحث خود را با دفاع از فردیت انسان آغاز میکند و در اینباره مینویسد: «البته در حکومتهای دموکراسی واقعی، این اندازه مقام فرد پست نیست و یک نوع تعادل مابین فرد و اجتماع وجود داشته، اجتماع برای فرد در حکم آینه بزرگی است که ضمن هزاران تصویر و حرکت، نقشی از خود نیز در آن میبیند. با اجتماع مانوس است و همین که برای خود در آنچه حق و نظر و اثر میشناسد، هم جامعه را دوست دارد و احترام میگذارد و هم خود را محترم و مسول میشناسد.»15 بازرگان بدین سان میکوشد میان دموکراسی لیبرال و سوسیال دموکراسی تلائم و تعادل برقرار سازد. او در «دموکراسیِ واقعیِ» مورد قبول خود، هم فردیت انسان را مورد تاکید قرار میدهد (که برگرفته از دموکراسی لیبرال است)، و هم بر جامعه پذیری انسان مُهر تایید میگذارد (که سوسیال دموکراسی، جانبدار آن است). ایجاد تعادل میان فرد و اجتماع – که بازرگان با هوشمندی و دقت به آن میپردازد-، یادآور گفتوگوها و بحثهای عمیق و جدی میان لیبرالها و جماعتگرایان در واپسین دهههای سده بیستم میلادی است که در فرجام کار، به تعدیل دموکراسی لیبرال انجامید 16 و جان راولز(2002-1921)، بزرگترین فیلسوف سیاسی این سدۀ پرکشاکش را به بازنگریِ دیدگاههای خود در نظریهای درباره عدالت وادار ساخت. راولز پس از بیست سال از انتشار نظریهای درباره عدالت، بازاندیشیهای خود را – که به فاصله رفتن از لیبرالیسم افراطی انجامید – در رسالۀ لیبرالیسم سیاسی بازتاب داد.
بازرگان، دستیابی به حکومت دموکراسی را کاری دشوار و طاقت سوز و فرایندی تدریجی و گام به گام میداند. او به درستی از پیچیدگی و سختی کار آگاهی دارد. ایمانوئل کانت ( 1804-1724) در سده هجدهم نوشته بود که در میان نظامهای حکومتی گوناگون، تحقق و نهادینه کردن دموکراسی از همه دشوارتراست. 17 بازرگان در اینباره مینویسد: « مراتب کمال و ادراکات عالی به آسانی و فوری حاصل نشده است. مثلا چقدر بشر توسریها خورده، ظلمها چشیده، عصیانها و انقلابها کرده و قربانیها داده تا به مفهوم و به ارزش آزادی یا حقوق انسانی رسیده است؟ چه تربیتها و چه تصفیهها در طی قرون متمادی و نسلهای متوالی باید پیش آمده باشد که یک پاستور و یا یک نوبل و سایر دوستداران واقعی بشریت درست شده باشد؟ فقط اشخاص بی اطلاع و بی تجربه هستند که تصور میکنند دموکراسی یا سوسیالیسم کالاهای وارداتی بوده، میتوان مانند لباس تازه به تن کرد و برای درک و دفاع و تمتع از آنها، احتیاج به زحمت و تربیت و رشد طولانیِ قبلی نیست.» 18 دیدگاه بازرگان آن است که تحقق دمکراسی و دانش و تربیت مردم، ارتباطی مستقیم با یکدیگر دارند. آنان که به فرهنگ، نظم و حکومت دموکراسی دست یافتهاند، به سادگی به ساحل نجات نرسیدهاند تا ما نیز به سادگی، آنان را «سبک باران ساحلها» بخوانیم. آنان با انگیزه، سخت کوشی، بردباری و آگاهی، «شب تاریک و بیم موج و گردابِ» هایلِ استبداد و خودکامگی را از سر گذراندهاند و در کورۀ گدازان حوادث و خطرها آبدیده شدهاند. به باور من، بازرگان حق دارد کسانی را که به دموکراسی به مثابه کالای وارداتی مینگرند که میتوان آن را به سادگی از فرنگ یا ینگه دنیا وارد کرد، «بی اطلاع و بی تجربه» بنامد. نه استبداد قبایی است که بتوان به راحتی آن را از تن درآورد، و نه دموکراسی شِنِلی است که بتوان به سادگی آن را به دوش افکند. نیل به فرهنگ، رفتار و مناسبات دموکراتیک، کاری است به غایت دشوار و پرزحمت که فقط میتوان راه آن را با امید، تلاش و فداکاری گشود.
دانستیم که در ارزیابی بازرگان، دموکراسی به مثابه «بهترین شکل حکومت» دارای سه بنیانِ آزادی، برابری و تعادل میان فرد و اجتماع است. آزادی به مثابه محور دموکراسی بازرگان، همراه با فردگرایی در عین جماعت گرایی، یاآورد فلسفه سیاسی دموکراسی لیبرال و سوسیال دموکراسی است. در نگاه بازرگان، دموکراسی فرایندی دراز مدت و گام به گام است، پدیدهای درونزا است نه وارداتی، و با تلاشهای بسیار، فداکاریها و صبر و بردباری، فراچنگ میآید.
3. دین و دموکراسی
بازرگان بهعنوان یک نواندیش و یا روشنفکر دینی، میان دین و دموکراسی همنوایی و همسویی میبیند. او با تکیه به آموزههای کتاب و سنت، بر این باور است که در جهان امروز، میتوان دیندار و دموکرات زیست. بازرگان دعوی جانبداران قیمومیت بر انسانها به دلیل بیسوادی و نادانی و اینکه «اگر ]مردم[را به حال خودشان وابگذاریم، یا راه خرافات و جهالت را پیش میگیرند و یا به جان یکدیگر افتاده و آشوب و خرابی به پا میشود» را رد میکند. او در پاسخ مدعیان قیمومیت و توسری زنندگان به مردمِ «بی سوادِ نادان و تنبل و محتاج به قیم» مینویسد:« اولا به آقایان میگوییم از کجا معلوم، خودِ شما هم بیسوادِ نادان و تنبل و محتاج به قیم و توسری نباشید؟ کی شما را صالح و لایق قیمومیت به سایرین و اداره کردن و توسری زدن و صاحب چنین حقی تشخیص داده است؟ البته که باید در یک جامعه نظم و حساب برقرار باشد و امور سر و سامانی داشته، مسئول و مدیر وجود داشته باشد. ولی آن مسئول و مدیران را باید خودِ مردم یا لااقل معتمدین و نمایندگان مردم تعیین کنند، نه هر کسی و ناکسی خود را رئیس و صاحب اختیار بداند. ثانیا، آیا شما خود را در عالم بصیرت و مصلحتاندیشی بشریت، از خالق بشریت هم داناتر و دلسوزتر میدانید؟ خداوند آزادی را به انسان ارزانی داشته، او را مختار کرده حتی از فرمان او سرپیچی کند و به پیروی از هوای نفس یا اغوای شیطان برود. شما دایه مهربانتر از مادر شدهاید؟ این طرز تفکر و ادعاهای آقایان، هم معارضه با مشیت الهی است و هم اهانت به فرهنگ ایرانی. اتفاقا همان تحّیر و تردیدی که آزادی و اختیار به انسان میدهد و او را وادار به هوشیاری و تفحص و تجربه و تجمع و تصمیم مینماید، اسباب کار تکامل و رشد و منشاء هوش و علم و اراده بشری است.» 19 میبینیم که بازرگان با نفی و رد قیمومیت بر انسانها، بار دیگر به اختیار و آزادی بشر تاکید میگذارد. افزون بر این، پدرسالاری را که در تناقض و تعارض با آزادی، حقوق بشر و دموکراسی است، مردود میداند. او استبداد و خودگامگی و دایه های مهربانتر از مادرِ آن را، در تعارض آشکار و جدی با مشیت الهی مییابد که نوع انسان را مختار و آزاد میخواهد. قیم و سالار (از هر نوع) را نشاید که بهجای مردم تصمیم بگیرد. حکومت از اراده و خواست مردم سرچشمه میگیرد. این مردماند که حاکمانِ خود را بهطور مستقیم و یا از طریق نمایندگان برگزیده خود تعیین میکنند تا «هر کس و ناکسی، خود را رئیس و صاحب اختیار» نداند. دموکراسی بر پایه آزادی و اختیار از رهگذر هوشیاری، جستوجو، تجربه و نیاز به تصمیم گیری، اسباب و لوازم تکامل نوع بشر را فراهم میسازد؛ همان چیزی که دین بر آن پای میفشارد.
بازرگان، ساز و کار رای اکثریت در دموکراسی را هماهنگ با شرع و عقل مییابد. او سخن محمد حسین غروی نایینی را در تنبیه الامه و تنزیه المله یادآور میشود که :«وقتی پای مشورت درمیان آید، شرعا و عقلا طرفِ اکثریت را باید گرفت.» 20 برپایه قرائت بازرگان، تعریض و توبیخ مکررِ اکثریت در قرآن، «تقریبا کلیه آنها، ناظر به منکرین خدا و معاندین انبیاء در امتهای گذشته و در برابر خاتم النبیین بوده است، نه مومنین.» 21 افزون به این، تعریضها و نکوهشهای قرآن، ناظر به «قصور در عمل و علم و شک در برابر خدای سبحان است.» چنین نیست که ما، بهعنوان شخص و یا حزب و یا حکومت، که آفریده خداوند، خطاپذیر، فراموشکار و تاثیرپذیر هستیم، به خود حق بدهیم که دیگران را «نادان و نفهم و خود را بینا و پاکدامن بگیریم.» کار پاکان را قیاس از خود مگیر.
بازرگان در ادامۀ بحث درباره رای اکثریت، موضوع ارتکاب گناه از سوی دینداران را از حقوق انسانیِ آنان تفکیک میکند. ممکن است از شخصی فسق و فجوری سر بزند. این امر حق مالکیت، تصرف در اموال و تعیین وکیل و همچنین مناسک عبادی و فعالیتهای اجتماعی را از شخص سلب نمیکند. 22 به این بهانه و یا از آنرو که چنین فردی کمسواد است، نمیتوان برخلاف شرع و عقل و عرف و بدون آنکه «صغیر و محجور و محکوم» باشد، برای او قیم تعیین کرد و بر گُردۀ او سوار شد.
اقلیت، حقوق اکثریت را غصب میکند و سررشتۀ کارهای مردم را در دست میگیرد، زیرا بر این باور است که از دانش، ایمان و عدالت برخوردار است و شایسته و سزاوار فرمانروایی. همین ادعا را غاصبین حقوق مردم و استثمارگران نیر به میان میآورند تا تجاوز به حقوق مردم را توجیه کنند. بازرگان از اقلیت میپرسد: «آیا ملاک تشخیص قاطعی برای این تفکیک و تمایز خودتان از سایرین در دست دارید، که مورد قبول همه واقع شود و خود، سبب نزاع و اختلاف نگردد؟» 23 بازرگان، بدینسان، ساز و کار رای اکثریت را در دموکراسی، بر مدار عقل، شرع، تجربه و عرف میپذیرد. یادآوری این موضوع لازم است که بازرگان در تجربه اجتماعی و سیاسی ایرانیان، با معضل حکومت اقلیت بر اکثریت مواجه است. از اینرو، بر ضرروت حکومت اکثریت تاکید میگذارد. آشکار است که رای اکثریت گر چه لازم الاتباع است، اما میتواند اقلیتها را به حاشیه براند، از زیست دموکراتیک محروم سازد و موجبات نارضایتی آنان را فراهم آورد. در آخرین دهههای سده بیستم میلادی، دموکراسی لیبرال، با ارائه ساز و کارهایی، تا حد زیادی کاستیهای دموکراسی کلاسیک را به سود اقلیتها جبران کرد. 24
بازرگان به خوبی میداند که خاستگاه دموکراسی، مغرب زمین است. او دلیلی برای نادیده گرفتن این واقعیت مشاهده نمیکند؛ اما با کاوش در سنت صدر اسلام، جلوههایی از آزادی، برابری و حکومت مردمی را مییابد و مینمایاند. او از «عقد اخوت مابین مسلمانان مهاجر و انصار در نخستین سال هجرت» و از مساوات خلیفه در صدر اسلام با سادهترین فرد مسلمان در لباس و خوراک و مسکن و سهمیه بیت المال و سایر شئون حقوق، یاد میکند. 25
بازرگان، حکومت امام علی (ع) را «نمونه اعلای دموکراسی و قبول حکومت ملی و رعایت حق و آزادی» میشناسد و دلایل خود را اینگونه با ما در میان میگذارد:«اولا، از هیچ کس به اجبار برای خلافت خود بیعت نمیگیرد. ثانیا، کسانی را که بیعت نمینمایند در کار خود واگذاشته، در اشاعه نظریات و ابراز مخالفت، آزاد میگذارد و دیناری از سهمیه آنها را از بیت المال کسر نمینماید. ثالثا، مطالب حکومت و سیاست را ضمن دلالت و نصیحتهای عمومی در منبرها بهصورت خطبههای گهربار با مردم در میان گذاشته، به بحث و شور میپردازد و تا افکار آنها حاضر به قبول عملی نمیشود، دلها داوطلب نمیگردند، آهنگ جنگ نمیکند. رابعا، در جنگها، با تمام بصیرت و درایت و دوراندیشی که دارد، تصمیم در صلح و ستیز را به مشورت و رای لشکریان میگذارد. حتی در سرنوشت دلخراش حکمیت، سرنوشت خود را با وجود یقینی که به خدعه طرف و عواقب شوم این عمل داشت و اخطارهای قبلی که کرد، به رای جمهور واگذار مینماید.»26
گزارش بازرگان از راه و رسم حکومتگری امام علی را میتوان به شکل زیر صورتبندی کرد:
1- آزادی در بیعت کردن و پیروی از حاکم سیاسی؛
2- آزادی مخالف سیاسی؛
3- رعایت حقوق مخالف سیاسی؛
4- گفتوگو و مشاوره میان حاکم و مردم در اجتماعهای عمومی؛
5- سپردن تصمیم گیری در مورد جنگ و صلح به رای مردم؛
6- دست زدن به جنگ دفاعی بر مدار رضایت و آمادگی سپاهیان؛
7- واگذاری تصمیم گیریهای مهم سیاسی به رای جمهور مردم؛
بازرگان در اصلهای هفت گانه بالا، آزادی، برابری رای مردم، رضایت مردم، حقوق مردم، و از این رو، گوهر و ساز و کارهای دموکراسی را مشاهده میکند. بیتردید، در سپیده دم اسلام، ساختارهای دموکراتیک همانند مجلس شورا، قوه مجریه، قوه قضاییه و تفکیک قوای سه گانه به شکل امروزین در حکومت امام علی وجود نداشته است، اما با کند و کاو در تجربه حکومت علوی، میتوان وجوهی از مشی دموکراتیک را شناسایی کرد. وقتی بازرگان در تاریخ صدر اسلام مینگرد و حکومت امام علی را در بوته نقد میگذارد و در راه و روش او، آزادی انتخاب یا بیعت، تشکیل حکومت بر پایه اقبال و اصرار و رضایت مردم و همینطور آزادی مخالف سیاسی و اجرای حقوق او را مشاهده میکند، آیا میتواند نظامی جز حکومت دموکراسی را به مردم ایران در جهان امروز پیشنهاد کند؟ آیا ناروا نیست که او از روزگار جوانی تا واپسین دم حیات، در راه گذار به دموکراسی، گسترش فرهنگ دموکراسی و استقرار حکومت دموکراسی، از کوشش و تلاش باز ایستد؟ پس عجیب نیست که بازرگان بهعنوان یک روشنفکر دیندار و کنشگر سیاسی – که به اسلام ایمان دارد -، در برابر استبداد و خودکامگی به کشاکش برخیزد و راه خود را از کمونیستهای وطنی، از آغاز جوانی جدا سازد و در مسیر میهن دوستی، دینداری و دموکراسی گام بردارد. دموکراسیِ برگزیده بازرگان از نوع دموکراسی لیبرال است که با سوسیالیسم در آمیخته است. اما دموکراسی لیبرال او، بیحد و مرز نیست، بلکه در حکومت دینداران با ضوابطی همراه است که رای دهندگان دین باور، خواهان آن هستند. به نظر بازرگان –که یک ماه پیش از درگذشت او در رساله آیا اسلام یک خطر جهانی است؟ بازتاب یافته است-، حکومت دینداران برپایه حق، عدالت، آزادی و دموکراسی استوار است. از چنین حکومتی، نه فقط دینداران و مومنان، بلکه آنان که به فرائض دینی پایبند نیستند و ملی گرایان آزاد اندیشِ بیطرف نیز جانبداری میکنند.27 بازرگان، پیروی از دو ملاک بنیادین را در حکومت دینداران ضروری میداند: نخست اینکه بر اساس کتاب و سنت به سوی پروردگار و در مسیر تکامل و تقرب باشد. دوم اینکه با رهنمودهای دین و حدود احکام شریعت، مبانیت و مخالفت نداشته باشد. 28 بر این اساس، حکومت دینداران بازرگان، آن نظام سیاسی است که از آموزههای دینی تاثیر میپذیرد، اما حکومتی بر بنیان دموکراسی لیبرال و سوسیالیسم است؛ چنانکه میتون در دموکراسیهای اروپای غربی و آمریکا تاثیر گذاریِ آموزههای مسیحیت را در نظامهای دموکراتیک مشاهده کرد.
بدین سان، بازرگان از نفی استبداد و حکومت تمامیتگرا و مطلق فردی و رد پدرسالاری مدعیان قیمومیت بر مردم، به دموکراسی میرسد که به باور او، بر پایه آزادی، برابری و حقوق بشر، در همسویی با حکومت نبوی و حکومت علوی قرار دارد. آنچه او در دموکراسی دوران تجدد میبیند، در مواردی یادآور سیاستها و رفتارهای پیامبر (ص) و علی (ع) بهعنوان حاکمانی هستند که مردم از رهگذر بیعت، برای زمامداری به آنان روی آوردهاند. مگر نه این است که در دموکراسی، مردم حاکمان خود را برمیگزینند، مخالفان سیاسی آزاداند، حقوق مخالفان سیاسی رعایت میشود، مردم میتوانند آزادانه با حاکمان گفتوگو و با برخورداری از امنیت، آنان را نقد کنند، و در سیاستهای کلان، با ابراز نظر و رای خود، تصمیم گیری و برای حاکمیت سیاسی تعیین تکلیف کنند؟ بازرگان، در تجربه حکومتگری صدر اسلام، اینگونه سیاستها و رفتارها را مشاهده میکند. بنابراین، در نگاه او، برون دادِ این مقایسه، همآوایی تجربه سیاسی صدر اسلام و دموکراسی در روزگار ما است.
4.دستیابی به دموکراسی
استقرار و نهادینه شدن دموکراسی در ایران، چه در مناسبات اجتماعی میان مردم و چه در ساختار قدرت سیاسی، موضوعی پیچیده و دشوار است. بازرگان در تاملات خود، دو راه اصلی را به مردم ایران نشان میدهد: نخست، آموزش، پرورش و بهدست آوردن مهارتهای عملی؛ دوم، نهادسازی. به ترتیب به این دو راهکار میپردازم.
الف. آموزش، پرورش و مهارت
بازرگان پارهای از عادات و خلقیات ایرانیان را از موانع اصلی تحقق دموکراسی در ایران میداند. به باور او، ایرانیان بیچارگیهای خود را ناشی از بیکاری، بیسوادی و بیپولی میدانند و از نابسامانیها شکوه سرمیدهند، اما ناتوانی عمده و درد بیدرمان آنان از «غیر اجتماعی بودن» شان است. 29 مشکل ما این است که نمیتوانیم دور هم جمع شویم و با یکدیگر همکاری و همراهی کنیم. ما زندانی فردیت خود هستیم. از این رو، مواهب طبیعی، درآمدهای ملی، دانش و فن، هوش و بینایی و حس تشخیصهای سیاسی، هیچ کدام، مرهمی بر زخم تیره روزی ما نخواهد بود و درد ما را درمان نخواهد کرد. 30
بازرگان در واکاوی دلایل غیر اجتماعی بودن ایرانیان، به دو دلیل اصلی اشاره میکند. نخست، «وجود مانع (یعنی نادرستی، خیانت، دروغ و فسادِ مولد سوء ظن).» دوم، «فقدان مقتضی (نداشتن هدف واحد).» او در توضیح دلایل خود مینویسد: «چون همه خود را و راحت و انتفاع و نجات شخصی را طالبیم، پس به تعداد نفوس در این کشور، هدف و مقصد وجود دارد و چون به یکدیگر دروغ میگوییم و خیانت میورزیم، اگر منافع خصوصی هم بهطور موقت ایجابِ مشارکت و اتحاد نماید، از آن میگریزیم. هر گاه بهطور استثنا در موارد خاص، یا در اشخاص خوب، وحدت هدف و حسن نیت پیدا شود، چون راه و رسم همکاری را بلد نیستیم و اصولا مرد کار و اثر نمیباشیم، در اجتماعمان نتیجه و گرمی نمیبینیم؛ بنابراین بهزودی از هم میپاشیم.» 31 بازرگان افزون بر موانع اخلاقی در میان ایرانیان، بر نبود هدف یگانه انگشت میگذارد و سپس به نابلدی ما و نداشتن مهارت در کار دسته جمعی اشاره میکند. باید دانست که هر سه مشکل یاد شده از ویژگیهای جامعههای پیشا – دموکراسی است. آنچه مردم را از هر نژاد، زبان، مذهب و مرام سیاسی دور هم جمع میکند، اجماع پیرامون مفهومهای بنیادینِ نظامهای دموکراتیک، شامل قلمرو سرزمینی، ملیت، امنیت ملی، منافع ملی، حقوق شهروندی، قانون گرایی و مانند اینها است. اگر بخواهیم از موانع اخلاقی عبور کنیم، یکی از راههای موثر، همت گماردن به کار دسته جمعی و کسب مهارت در این زمینه است. کار جمعی، «خصلت خودبینی و زندگی فردی» را که به باور بازرگان، «یکی از دردهای مزمن و عمیق ما» است، تعدیل و درمان میکند. بازرگان توصیه میکند: «باید به جبران جریانهای چندین هزار ساله به تجمعهای عملی و تمرینهای همکاری و انضباط در شئون مختلف زندگی پرداخته، وظایف دینی و انسانی و ملی خود بدانیم که با وجود مشکلات و ناراحتیها و برخلاف گذشته، اعمالی را که عادت و اصرار داشتیم بهصورت فردی و شخصی انجام دهیم، با همفکری و همکاری یکدیگر پیش ببریم. چنین توجه و تمرینی، انقلاب عظیمی در حیات ملیمان بهوجود خواهد آورد.» 32
توصیه دیگر بازرگان –افزون بر کار دسته جمعی-، دست زدن به حرکتهای تدریجی، کوچک و پیوسته است. سنگ بزرگ علامت نزدن است. پس بایستی در نیل به هدفهای بزرگ، خیال پردازی و بلند پردازی را وانهاد و کمتوقع، واقع بین و قانع بود:« برای ملتهای سراپا در زنجیر که حرکات تند و تیز آنها از هر طرف مشهود و مسدود است و توانایی عملیِ فوقالعاده ناچیز دارند، اگر امکان جنبش و راه نجاتی باشد، تنها در حرکات ملایمِ منظم و کوچک است که وقتی در تعداد و تکرار زیاد ضرب شد و در زمان وسیع در جهت واحدی گسترش و پیشروی یافت، از نتیجه آن یک انتقال محسوس و مثبت درخواهد آمد.» 33
تغییر عادات فردی به کنشهای جمعی، در فرایندی تدریجی و درازمدت، با عمل و تمرین بهدست میآید: «بنابراین، تا میتوانیم دور هم جمع شویم و کارهای انفرادی را بهصورت اجتماعی و با مشارکت و همکاری یکدیگر انجام دهیم. حتی غذا خوردن و ورزش و بازی کردن یا گردش رفتن و جشن و عزا گرفتن، وقتی بالاجتماع انجام شود، وسیله عملی موثرتری خواهد بود که آداب همزیستی و همکاری را به ما میآموزد.»34 در نتیجه، سلیقهها و عادتهای شخصی در جمع ما تعدیل میشود و میآموزیم چگونه با یکدیگر گفتوگو و تشریک مساعی کنیم، به نظرات دیگران احترام بگذاریم، بهطور دسته جمعی تصمیم بگیریم، روش تقسیم کار را بیاموزیم، از الفت و آمیزش با یکدیگر لذت ببریم و طعم شیرین مشاورت و مشارکت جمعی را بچشیم. 35
بازرگان در مقاله «تعریف حکومت از پایین»، ناکامی نهضت ملی ایران را که با کودتای 28 مرداد 1332 رقم خورد، ناشی از ضعف تربیت و مهارت در فعالیتهای جمعی میداند. او در برابر این پرسش که چرا کودتاگران پیروز شدند، مینویسد:«برای اینکه ملت به همان صورت متشتتِ متفرق، مسلوب الاختیار سابق بود. دموکراسی نه در بالا، در جبهه ملی و نه در پایین، میان طبقات مردم ریشه ندوانده و حتی فهمیده نشده بود. مردم در دست خود، مشاغل و مواضعی نداشتند و بازار که قدیمیترین و ریشهدارترین قلعه مقاومت ملی است، نتوانست بیش از چهار پنج روز اعتصاب و اعتراض را ادامه دهد. احتیاج به آب و نان و اسارت در دست دولت، او را وادار به تسلیم نمود.» 36
بازرگان در همین متن، تشکیل نظام دموکراتیک در ایران را در گرو تربیت مردم میداند. به سخن دیگر، باید نخست مردم به فرهنگ، تربیت و مهارتِ رفتار و روابط دموکراتیک میان خود مجهز شوند، سپس حکومت دموکراسی بنیان نهاده شود. در واقع، شرط تاسیس دموکراتیک، نهادینه شدن فرهنگ و مناسبات دموکراتیک در میان مردم است. 37 بازرگان بار دیگر یادآور میشود که راه صد ساله دموکراسی را نمیتوان یک شبه پیمود. چنین نیست که عنوان « دموکراسی» را بهنام کشورها افزون، نظام آنها را دموکراتیک سازد. همانگونه که «جمهوری» خواندن یک کشور، آن را جمهوری نخواهد کرد. هنوز در جهان ما، کشورهای جمهوری با حکومتهای فردی و مطلقِ مادام العمر استبدادی کم نیستند و شوربختانه به زندگی نکبت بار خود ادامه میدهند. در نگاه بازرگان: « دموکراسی یک لفظ یا یک روپوش و یا تابلو نیست که تا بر سر چیزی یا جایی زدند، از حالت و خواص قدیم به وضع جدید درآید. اگر تمام مردم مملکت در یک رفراندمِ آزادِ طبیعی جمع شده تومارها امضا کنند که ما طرفدار دموکراسی هستیم، باز هم تا واقعا و عملا عوض نشده باشند، آن حکومت و مملکت، دموکراسی نخواهد شد. دموکراسی در جنبه اخلاقی و اجتماعی آن، یعنی اینکه مردم حقیقتا به یکدیگر علاقه و احترام داشته برای سایرین از صمیم قلب حق نظر و آزادی و مخصوصا ارزش قایل باشند، و به این نکته وقوف یافته باشند که تا همفکری و همکاری عمومی نباشد و افراد دست از خودبینی و خودخواهی برندارند، موفقیتی نصیب اجتماع و افتخاری نصیب شخص نخواهد شد.»38
ب. نهاد سازی
از آنجا که بر پایه دیدگاه بازرگان، دموکراسی واقعی با ایجاد فرهنگ و روابط دموکراتیک درمیان مردم شکل میگیرد، نه صرفا با پدید آمدن تغییرات بهدست «مقامات بالا»، پس «مردمان ثابت و صالح» که استعداد همکنشی و همکاری داشته باشند، بایستی «احتیاجات عمومی» را اداره کنند. بر این اساس، آنان بر قدرت ملی میافزایند، تواناییها و اختیاراتی به دست میآورند، در عرصه عمومی به خودبنیادی و استقلال نسبی میرسند، و در عمل، حکومت مردم بر مردم فراهم میآید. 39
آموزههای بازرگان در مقاله «تعریف حکومت از پایین»، خواننده را به یاد «عرصه عمومی» یورگن هابرماس( -1929)میاندازد، آنجا که تاسیس حکومت دموکراتیک را در کشور لازم، اما کافی نمیداند. بازرگان، مردم ایران را به برپایی نهادهای مدنی در عرصه عمومی فرامیخواند. او مینویسد: «تنها مملکت و دولت نباشد که یک واحد دموکراسی تشکی
|
- دوستی با مردم دانا نکوست دشمن دانا ، به از نادان دوست
- مدارای اسلام با ادیان دیگر
- گفتوگوی عاشقانهی "خسرو و شیرین" به زبان آلمانی
- گفتگوی تمدنها ، صلح و امنیت جهانی
- لبنان نماینده تمدن های گوناگون
- برخورد تمدنها
- گفتگوي تمدن ها - انسان هاي روي زمين
- روز گفتگوی تمدن ها
- قانون در طب ابن سينا، ميراث فرهنگي و حاصل گفتگوي تمدنها
- زادروز تولد آلفرد نوبل : از اختراع ديناميت تا اهداي جايزه صلح
- گفتاری از آیت الله شهید، دکتر سید محمد حسینی بهشتی / حج مسخ شده
- فرزندان آدم و حوا چگونه ازدواج کردند
- پیشنهاد آمریکا برای بازگشایی سفارتخانه در ایران
- سلمان فارسی برگرفته از ویکیپدیا ، دانشنامهٔ آزاد
- خیابان کوروش در شهرهای اسرائیل
- اهداء دیپلم افتخار انجمن دوستی ملل یونان به یک گروه ایرانی
- مقایسه «روابط جنسی قبل از ازدواج» در میان پیروان ادیان بزرگ
- ره یافتی برای تحلیل تاریخی قیام ابا عبدالله الحسین (ع)؛ "فاجعه جهل مقدس" در عاشورا؛ گفتاری از دکتر مصطفی محقق داماد
- روشنفكري ديني در تحقق اهدافش موفق بود 'گفتگو با فاطمه صادقی
- در سی ساله انقلاب همیشه در برهه حساس بوديم! انقلاب کردیم تا بتوانیم اعتراض کنیم اما ميگويند انتقاد هم نكنيد
- گفت و گوی عصر ایران با دکتر مهدی گلشنی درباره "نسبت علم و دین" علم نمی تواند خدا را نفی کند
- قدرداني واتيکان از مواضع آيت ا... سيستاني
- نسل ما نسل کورش کبير است
- پیام صلح کریسمس در "سرزمین موعود" مراسم کریسمس در بیتلحم، زادگاه عیسی مسیح
- «میرجلالالدین کزازی» در جشن بزرگداشت شب چله : کریسمس از یلدای ایران اقتباس شده است
- معصومیت از دست رفته : لزوم همدلی جهانی در مورد حقوق کودکان
- وکلند و سیدنی آغازگر جشنهای سال ۲۰۱۳ میلادی : سال ۲۰۱۳ میلادی آغاز شد
- عملكردها در زمينه حقوق انسان نبايد به تضعيف دين بيانجامد
- سيماي پيامبر اسلام حضرت محمدابن عبدالله (ص) در قرآن کريم
- حجتالاسلام مقدم : انبيا براي احترام گذاشتن به حقوق انسانها آمدهاند
- پيامبر براي چه غمگين بود ؟
- صالحی: توهین به صحابه پیامبر (ص) و همسر ایشان [عایشه] کار دشمنان اسلام است
- یادداشتی از رسول جعفریان؛ برخورد امام رضا (ع) با ادعاهای هاله نوری غالیان
- بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر اندازیم ... فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم
- شهر زیر زمینی «مطماطه» در تونس + تصاویر
- متن دستنویس سخنرانی «همینگوی» در مراسم نوبل ادبیات کشف شد
- پيام آيتالله هاشمي رفسنجاني به همايش بيداري قرآني
- آيتالله هاشمي رفسنجاني : استقلال و پیشرفت نیاز به همکاری احزاب، اقوام و مذاهب دارد
- حسين کرمي، جراح زبردست کليه، قاري ممتاز بين المللي و حافظ کل قرآن / قرآن نقاط تاريک زندگي ام را روشن کرده است
- امید بخشترین آیه قرآن کریم کدام است؟ «و لسوف یعطیک ربک فترضی»یعنی «و پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی»
- ازدواج فرزندان آدم و حوا چگونه صورت گرفته است ؟!
- این عالم که به پایی بود، با اعتدال در پای بود / نوروز؛ زمان بازگشت به خط اعتدال و آغاز حیات نو
- جایگاه زنان در نقاشی های صدر اسلام چگونه بود؟ از خنیاگری زنانه تا نماد بالندگی
- ارتباط مسئله شر و وجود خدا در مسحیت بر اساس دیدگاه افلاطون وآگوستین
- يكي از اهداف حضور من در بُعد سياست خارجي، كم كردن كينههاي مذهبي و تقويت وحدت بين شيعه و سني در جهان اسلام بود
- رابطه انسان و دين 1 حجتالله جودکی *
- «سفيد» مردی بر چهره «سیاه» دنیا : ميبخشم اما فراموش نميکنم / به بهانه 95 سالگي نلسون ماندلا
- اسلام در دنيای مدرن از نگاه آيتالله سيد مصطفي محقق داماد
- دين تعبدي/ حجتاله جودكي / از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسؤولند.
- مفهوم و گستره «اعتدال» در گفتمان ديني
- در نظر آقا نجفی قوچانی منصب و مقام ارزشی نداشت و هدف او فقط رضای خدا و خدمت به مردم بود.
- تدابیر امامصادق (ع) برای مقابله با فرقه های انحرافی و شیعیان غالی
- نقد شعار مرگ بر ضد ولایت فقیه .::نه خودش اصل دین و نه انکارش کفرآور و فسق است. کسانی که غیر از این را می گویند نیز اهل بدعت بوده و از باب نهی از منکر باید آنان را طرد کرد
- در مسير گفتوگوي تمدنها تا ائتلاف تمدنها در گفتوگو با تقي آزاد ارمکي / گفت و گوی تمدن ها ؛ گذر از تعارض به تعامل جهانی
- عضو هیات رئیسه مجلس ششم در گفتگو با "تدبیر و امید": گفتگوی تمدن ها جایگاه انقلاب را به حركت عقلاني و بشردوستانه تبديل كرد
- «اخلاق» را بر صدربنشانيم / مصطفي ملكيان
- امام؛ پیشوای سیاسی یا الگوی ایمانی ؟ و نقد آن توسط محمدعلی شاهآبادی / روزنامه بهار
- محمد تقی فاضل میبدی استاد برجسته حوزه و دانشگاه مفید قم / در حاشیه سخنان نادرست مصباح یزدی
- « انَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذهِب عَنکمُ الرِّجس اهل البَيتِ وَ يُطهِّرَکم تَطهيراً؛خداوند فقط مي خواهد پليدي و گناه را از شما اهل بيت دور کند و کاملاً شما را پاک کند.»
- نامه امام علی(ع) به مالک اشتر: ای مالک! اگر شب هنگام کسی را در حال گناه دیدی، فردا به آن چشم نگاهش مکن ، شاید سحر توبه کرده باشد و تو ندانی
- عللِ ماندگاری و جاودانگی قیام امام حسین(ع) / حسين(ع)؛ پرچمدار اصلاحطلبي و اصلاحگري
- مولانا عبدالحمید، امام جمعه اهل سنت زاهدان: قیام امام حسین، قیام در برابر ظلم و استبداد بود
- دکتر معصومه ابتکار: عاشورا،مصاف عاشقان آزاد نه مقلدان موظف
- مراسم ویژه دهه دوم محرم در بنیاد امید ایرانیان / عاشورا زمانی رخ داد که جامعه اسلامی از درون پوسیده شده بود
- درس های عاشورا برای انسان ایرانی
- امروز چراغی درخشان در جهان از تابیدن باز ایستاد؛ نلسون ماندلا، «نماد آزادیخواهی» در جهان در گذشت
- هاشمی رفسنجانی در دیدار با دانشجویان : اسلام دین گفتوگو و شنیدن نظرات مختلف است
- جماران در گفت و گو با علیرضا بهشتی حسینی استاد فلسفه سیاسی : قانون اساسی مشروعیتش را از مردم می گیرد نه ولی فقیه
- دکتر محمود سریع القلم استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی : تفكر دينی اصالتاً ضدپوپوليسم است
- جواد طباطبایی : فهم ما از فلسفه سياسی ابتدایی است
- ضياء موحد : وضعیت فلسفه تحلیلی در ایران
- جریان انحرافی در شیعه و غلو درباره امام حسین (ع)
- بیست و پنجم دسامبر سالروز تولد پیامبر صلح و دوستی، مهربانی و مودّت عیسی مسیح(ع) مبارک باد.
- محمد؛ رحمهللعالمین است و برترین بنده خدا / تو آفتاب روشن حقیقت بودی در شام تیره زندگی
- آیتالله غرویان در گفتگو با سلام نو: نباید کارهای حساس به جبهه پایداری سپرده شود/جبهه پایداری میخواست جلوی اندیشه مرا بگیرد
- یونسی: نباید کسی به دلیل اعتقاد به یک دین و مذهب احساس محرومیت کند / باید همه دنیا را به صلح و آشتی دعوت کنیم
- آیات یکم تا پنجم سوره بقره (۱) تفسیر آیت الله خامنه ای از تقوا و خصوصیات متقین
- آیت الله امامیکاشانی : رییسجمهور با منطق و استدلال با دنیا سخن میگوید
- آیت الله مصطفی محقق داماد: دین رحمانی را در انقلاب اسلامی نشان دهیم
- تکرار اظهارات جنجالی در مورد نظر امام (ره) درباره «جمهوریت» و «حکومت اسلامی» از سوی مصباح یزدی: امام (ره) چون درصدد نفی حکومت سلطنتی بودند، لفط جمهوری را به کار بردند/ امام براي اقناع طرفهاي مقابل، به رأي مردم استدلال ميكنند
- سیدحسین موسوی بلده: از فیس بوک در مسیر فعالیتهای قرآنی استفاده میکنم
- آیت الله غرویان: فعالان سیاسی در اظهارنظرها، شرایط زمان را در نظر داشته باشند
- قرائتی: هم آسمان و هم زمین را از دست دادهایم/ از دین، خنده را رها کرده و به گریه چسبیدهایم
- ویژگیهای حکومت اسلامی، حاکم اسلامی، حقوق شهروندان، رابطه دولت با شهروند و … از نگاه علی(ع)
- نوروز که هرساله توسط ميليونها انسان در سرتاسر دنيا جشن گرفته ميشود پيام آور احترام، درک متقابل و صلح براي همه مردان و زنان است.
- / محمدجواد حجتی کرمانی / «آشتی ملی» و تبار ایرانی عمامه و کراوات
- نخستین گفتگوی والرشتاین در ایران
- پیام صلح و دوستی ایران برای منطقه ملتهب و آشوبزده خاورمیانه
- مولوی عبدالحمید اسماعیلزهی، سرپرست شورای هماهنگی مدارس اهل سنت استان سیستان وبلوچستان:اصل این است که افراط گرایی با اسلام سازگار نیست و اسلام دینی وسیع و معتدل است.
- مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از مداحان : در جلسات دینی به کینهورزیهای مذهبی دامن نزنید
- اعتدال و ميانهروي / منبع: روزنامه آرمان روابط عمومي
- سخنرانی منتشر نشده ای از شهید دکتر بهشتی در میان مردم قم/ مبادا بر خلاف دستور قرآن، مسلمان بودن و مسلمان زيستن را بر مردم تحميل كنيد
- سروش محلاتی تشریح کرد؛ تقابل عدالت خواهی علی(ع) با افراط گری های مریدان خود
- سه مشخصه فرهنگ آلمانی/ روحیه تیمی، تمرکز مطلق روی هدف و کادرسازی
- علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: خداوند سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خود مقدم قرار داده است، پس هر کس که برای اداء حقوق بندگان خدا قیام کند، در حقیقت، این عمل، او را به ادای حقوق الهی می کشاند.
- عبدالعزیز آل شیخ رئیس هیئت علمای مسلمانان و مفتی اعظم پادشاهی عربستان سعودی نسبت به "آسان پنداشتن ارتکاب جنایت قتل" از سوی گروههای افراطی مدعی اسلام شدیدا هشدار داد.
- صبر و ملایمت طالقانی در برخورد با مخالفان ریشه در ایمان او به پیروزی و برتری اندیشههای اسلامی داشت.
- آیت الله وحید خراسانی: استفاده از آنتن ماهواره اشکالی ندارد
- خلاصه دعای عرفه ( با ترجمه دکتر علی شریعتی )...پروردگار من! من را از شر آنان كه در زمين ستم مي كنند در امان بدار!
- تقدیر مولوی عبدالحمید از ایجاد عیدگاه جدید برای اهل سنت در زاهدان
- در آستانه عید غدیر، بررسی شاخصه های حکومت امیر المومنین علیه السلام، گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن موحدی ساوجی
- آزادي انديشه و بيان از منظر قرآن كريم/ موحدی ساوجی، عضو هیات علمی پژوهشی مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید
- جاي خالي انديشههاي طالقاني/ استراتژي طالقاني براي رواج انديشههاي خالص ديني در جامعه، گفتوگو، مدارا و بحث بود
- برتری عدالت بر مصلحت در کلام علی (ع)، استاد مرتضی مطهری
- ريشه همگرایی توسعه یافتهها و واگرایی جهان سوميها در چيست؟
- بررسی علت فاجعهآفرینی دینداران در کربلا/ سروش محلاتی: بسیاری از فجایع، با انگیزه های دینی انجام میشود
- دسته بندی جامع از براهین باور به وجود خدا/ مصطفی ملکیان: ایمان به خداوند، در زمره عواطف است
- دیدگاه امام خمینی درباره تعرض به زنان بدحجاب: این گونه دخالت ها براى مسلمان ها «حرام» است
- نقش متفکران و علمای دین در پيدايش افراطيگري/ دکتر حسن اکبری بیرق
- پاسخ فاضل میبدی به رحيميان و آقاتهراني
- رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام تصریح کرد که شیعه واقعی باید رعایت اخلاق اسلامی و احترام به همنوعان را از تعالیم ائمه (ع) بیاموزد.
- چرا جلوی رفتار خلافوحدت گرفته نمیشود؟ «اهانت به نمادهای برادران اهل سنت از جمله اتهام زنی به همسر پیامبر اسلام [عایشه] حرام است.
- اگر قرار است وحدتی پیدا شود جز در بستر اخلاق پیدا نمی شود و جز در بستر اخلاق نمی ماند
- درسهای حضرت محمدمصطفی(ص)؛ از مصلح تا حاکم/ میثم محمدی
- این مدعیان را با محمد (ص) چه کار؟ غلامعلی رجائی
- رئیسجمهور آمریکا: کشورش نه با اسلام بلکه با کسانی در جنگ است که اسلام را به انحراف کشانده اند/ مسئول خشونت و تروريسم نه اديان بلکه انسانها هستند.
- گفتمان امام موسی صدر؛ “برای انسان، گرد هم آمدهایم”
- آیا روشنفکری دینی همان روشنفکری دینداران است؟| یاسر میردامادی
- آنچه «روشنفکری دینی» نیست/ من چه غم دارم که ویرانی بود؟... زیر ویرانی گنچ سلطانی بود
- مولوی عبدالحمید، امام جمعه مسجد اهل سنت مکی زاهدان: شیعه و سنی به مشترکات، وحدت و اعتدال اتکا کنند
- سیدهادی خامنهای: عبدالعلی بازرگان جوابهای خوبی به اظهارات سروش داده است
- حکمت و حکومت؛امام علي (ع) وسياست ازمنظر نهج البلاغه* دکتر محمد جواد اطاعت
- ارائه اولین ارزیابی علمی از قیام بشر علیه خود/ دوازده دستاوردی که به پایان جهان میانجامد
- این لحظه دوباره در آینده ای نزدیک باز نخواهد گشت. معتقدم دو کشور دارای فرصت تاریخی برای حل مسالمت امیز مسئله هسته ای هستند فرصتی که نباید آن را از دست بدهیم.
- پیام تبریک یونسی بمناسبت تولد زرتشت: «زرتشت»اولین پیامآور یکتاپرستی، صلحطلبی، رعایت حقوقبشر، راستی و درستکاری در جهان بود.
- تحول معنی کلمه «عورت» در قرآن| ابوالفضل ارجمند
- تحول معنی کلمه «خاتم» در قرآن – ابوالفضل ارجمند
- فهم قرآن بدون شناخت فرهنگ عرب پیش از اسلام ممکن نیست| ابراهیم منهاج
- چگونگی سازگاری دین و عقل(1)/ منبع: مجله چشم انداز ایران شماره ۹۰ ویژه اسفند ۱۳۹۳ و فروردین ۱۳۹۴
- چگونگی سازگاری دین و عقل، پرسشی دیرین است که...(2)
- نزديكي آمریکا و کوبا پس از ۵۷ سال خصومت/ رائول کاسترو: باراک اوباما انسانی صادق است
- باید راه را دوباره تعریف کنیم| سید علیرضا بهشتی
- رضا صادقیان در یادداشتی در سایت انصاف نیوز: ایران و عربستان و واکنشهای عاطفی
- گزارشي از سفر سرمایهگذاران آمریکایی به تهران/ تكاپو براي روزهاي پس از پايان تحريمها
- ایران در «تعامل» يا «تقابل» با شرق و غرب؟ / عطا افشاریان
- مولوی اسحاق مدنی: اگر علی(ع) نبود، اسلام پیش نمیرفت
- نقش مثبت "فارسی ایر" و "انگلیسی ظریف" آنها یکدیگر را "جان" و "جواد" خطاب میکنند
- سیدحسن خمینی: بزرگترین دِین ما این است که نام امام را برای جامعه و نسل بعد، توام با آزادگی، رفاه و مشکل گشایی زنده نگه داریم.
- گزارش یک مناظره؛ از «علم و دین» تا «علمِ دینی»
- فراستخواه: مدرنیته به معنای افول دین نیست
- بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار جمعى از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور
- وحدت و اتحاد، الفت میان مسلمانان، دعوت مردم به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، از جمله خواسته های قران از جوامع اسلامی است.
- آیت الله محمد علی ایازی: نشانی از اینکه پیامبر(ص) بخواهد فردی را به زور و با جنگ مومن کند نیست/ قرآن تنها اجازه جنگ با کفاری را می دهد که به جنگ روی آورده اند
- روایتی خواندی از بازدید مقام معظم رهبری از نمایشگاه کتاب
- حجت الاسلام سید حسن خمینی یادگار گرامی امام گفت: راه جلوگیری از تکرار اشتباهات نسل های قبل وجود اعتماد بین نسلی است.
- بامیان در افغانستان رسما پایتخت فرهنگی سازمان سارک شد
- گفتمان اصلاحات بر پایهٔ اعتقاد به کنش ارتباطی میان فرهنگها و دولت با مردم به ارادهٔ آزاد و آزادی خواهی ذاتی انسان میرسد
- ۳ نکته برای کمتر کردن درد و رنج های زندگی/ از استاد مصطفی ملکیان
- ۳ نکته برای کمتر کردن درد و رنج های زندگی/ از استاد مصطفی ملکیان
- رهبر معظم انقلاب اسلامی: پذیراى جوان ها باشید. با روى خوش هم پذیرا باشید؛ با سماحت، با مدارا.
- باراک حسین اوباما، رئیس جمهور آمریکا با صدور بیانیه ای حلول ماه مبارک رمضان را به مسلمانان تبریک گفت.
- مربی تیم آمریکا: مردم ایران عالی هستند/ بسیار مشتاقم باز به ایران بیایم
- دکتر شهریار عدل درگذشت: شهریار عدل به هزینه خود برای ثبت جهانی تخت جمشید، چغا زنبیل و میدان نقش جهان اصفهان وارد عمل شد
- ایرانیان همچنین بر اساس آموزه های الهی خود، ارزش های انسانی و انسانیت را نیز همواره در سرلوحه کاری خود قرار داده اند.
- در گفتگویی با رئیس حوزه علمیه کاشان: نظر آیت الله یثربی درباره حجاب اختیاری و حضور بانوان در ورزشگاه
- در گفتگویی با رئیس حوزه علمیه کاشان: نظر آیت الله یثربی درباره حجاب اختیاری و حضور بانوان در ورزشگاه
- رییس جمهور اتریش: مردم ایران و امریکا توافق را تایید خواهند کرد
- اوحدی در گفتوگو با ایلنا اعلام کرد: جزییات سفر زائران به حج تمتع 94/ امسال 60 درصد پروازها مستقیم به مدینه میرود
- واشنگتن پست: آنان مبناي اعتمادسازي را گذاشتند/ نام کري و ظريف در کتب تاريخي جهان ثبت خواهد شد
- روزنامه انگلیسی ساندی تایمز مدعی شد باراک اوباما قصد دارد در سال 2016 به تهران سفر کند
- آیت الله هاشمی: گره های بی ربط سیاست خارجی بعد از توافق باز خواهد شد
- ترجمه فارسی/ متن کامل برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)
- کری نمی توانست کلمات را ادا کند اما در نهایت بغض خود را فرو خورد و گفت: «من به جنگ رفتم و برایم روشن شد که دیگر هیچ وقت نمیخواهم به آنجا بروم»
- اوباما: توافق با ایران فرصت تاریخی است/ دو راه بيشتر مقابل ما نبود؛ جنگ يا ديپلماسي
- وزیر خارجه بریتانیا اعلام كرد: سفارت انگليس در تهران بازگشایی ميشود
- فدریکا موگرینی رئیس سیاست خارجه اتحادیه اروپا در مصاحبه با روزنامه ال موندو خاطرنشان ساخت که در صورت عدم توافق هسته ای، حمله نظامی جایگزین آن بود.
- باراک اوباما و دیوید کامرون عید فطر را به مسلمانان جهان از جمله مسلمانان آمریکا تبریک گفتند.
- روحانی در تماس تلفنی نخست وزیر انگلستان: خواهان توسعه روابط بر مبنای منافع و احترام متقابلیم
- وزارت خارجه ايران منتشر كرد؛ متن کامل و ۵ ضمیمه برنامه جامع اقدام مشترک
- بازخوانی نامه تاریخی امام(ره) درباره موسیقی و شطرنج: با برداشت بعضی ها از اسلام مردم باید بروند در صحراها زندگی کنند
- ملکیان و پساروشنفکری دینی/ دکتر مصطفی ملکیان
- نقد حال تشیّع: امیدها و نومیدی ها/ سخنرانی دکتر سیدحسین مدرسی طباطبایی درمونتریال کانادا
- «ای خدا! تو خوب می دانی که ما برای قدرت طلبی، یا دنیا خواری قیام نکردیم، بلکه خواستیم احکام روشن دین تو را به کار بندیم، و کشور اسلامی را اصلاح کنیم،
- رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام » رابطه با آمریکا، مستلزم جبران گذشته و قدمهای جدید آمریکا به سوی ایران است
- رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام » رابطه با آمریکا، مستلزم جبران گذشته و قدمهای جدید آمریکا به سوی ایران است
- آیتالله خامنهای رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار آقای هاینس فیشر رئیسجمهور اتریش: تاکنون صحبتهایی از طرف دولتهای اروپایی مطرح شده است، اما باید منتظر آثار عملی این اظهارات بود.
- روحانی دوم مهر به نیویورک میرود: امروز جهانیان آماده شنیدن پیام صلح آمیز مبتنی بر حقوق متقابل هستند.
- مباهله رسول اكرم (صلي الله عليه وآله) با مسيحيان نجران: . شما را دعوت میکنم که از ولایت بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند درآیید
- سروش محلاتی در پیش همایش بین المللی حقوق و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی(س): عده ای از زمان تدوین قانون اساسی بنای تعارض با اندیشه امام را گذاشتند/ برخی حق تعیین سرنوشت از سوی مردم را به رسمیت نمی شناسند
- گزارش جماران از میزگرد «مبانی فقهی حق الناس بودن رأی مردم»؛ فخار طوسی: نظریه حق الناس بودن رأی مردم وجوه قابل تفسیری دارد/ قاضی زاده: شرط مشروعیت حکومت اقبال مردم به آن در قالب رأی است
- گزارش جماران از میزگرد «مبانی فقهی حق الناس بودن رأی مردم»؛ فخار طوسی: نظریه حق الناس بودن رأی مردم وجوه قابل تفسیری دارد/ قاضی زاده: شرط مشروعیت حکومت اقبال مردم به آن در قالب رأی است
- پژوهشی در موانع عملی وحدت| سیدمحمدعلی ایازی
- به بهانه اهدا جایزه صلح نوبل به تونس؛ جهان، صلح مردمی میخواهد
- رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از دانشجویان و استعدادهای برتر: حضور انبوه نخبگان جوان و حرکت عظیم و پرشتاب علمی و فناوری که آغاز شده است، آینده ای روشن و همراه با پیشرفت و اقتدار و نفوذ روزافزون معنوی در منطقه و جهان خواهد بود
- بررسی آداب عزاداری در گفت و گوی جماران با حجت الاسلام والمسلمین غرویان؛ مردم در مجالس عزاداری که حرف های تفرقه انگیز گفته می شود، ننشینند/ جهانیان عزاداری ما را می بینند پس امام حسین(ع) را درست معرفی کنیم
- حجه الاسلام عبدالرحیم اباذری: اصول گرایی و اصلاح طلبی در نهضت حسینی
- آیتالله سید محمد علی ایازی استاد حوزه و دانشگاه و قرآن پژوه: این نیست که بگوییم اصل در اسلام جنگ است. اتفاقا اصل صلح و پیشگیری از خونریزی است. بدینجهت نه امام حسین(ع) هیچگاه میخواسته وارد جنگ شود و نه امام حسن(ع).
- سنت اسلام لیبرال به چه معناست؟ نگاهی به کتاب سنت اسلام نواندیش در ایران
- وزیر خارجه آمریکا از مسجد «سلطان» و قرآن تاریخی که در آن نگهداری می شود در «آستانه»، پایتخت قزاقستان بازدید کرد.
- مولوی عبدالحمید: مشترکات شیعه و سنی غیرقابل شمارش و اختلافات جزئی است/ به امام حسین(ع) اقتدا میکنیم و جلوی افراطگری ایستادهایم
- حجت الاسلام والمسلمین مسعود ادیب از مدرسین برجسته حوزه و دانشگاه و شرح و تفسیر سوره مبارکه عصر
- یونسی: کوروش به پیروان ادیان امنیت داد/ «ایران مهد همزیستی مسالمت آمیز ادیان»
- «و کذلِکَ جَعلناکُمْ اُمَّةً وَسَطاً»؛ «و این گونه شما را امت میانه قرار دادیم». (بقره: ۱۴)
- رئیس جمهوری: بله امکان پذیر هست که بین ایران و آمریکا یک رابطه غیرخصمانه و بدون تنشی برقرار شود/ کلید این کار در واشنگتن است و در تهران نیست. اگر این کلید در تهران بود من حتما از آن استفاده می کردم
- باراك اوباما با حضور درمسجدی در آمریکا، ضمن ابراز نگرانی از افزایش آزار مسلمانان، اسلام را حامل پیام صلح دانست و از رسانه های آمریکا خواست به جز انتشار حوادث مربوط به شمار اندکی از افراط گرایان منحرف، پیام صلحطلبانه اسلام و مسلمانان واقعی را به تصوی
- یک آموزگار فلسطینی به دلیل تلاش و فعالیت های آموزشی، جایزه نوبل بهترین آموزگار جهان را به دست آورد.
- دیپلماسی ایران در قبال آمریکا/ با امریکا چه کنیم؟/ «شاه کلید» یک رابطه خاص/ «سید حسین موسویان» استاد دانشگاه پرینستون امریکا
- ایران، کشوری هسته ای، اما متعهد به صلح جهانی/ پایان «جان سخت ترین بحران»/نقطه ای طلایی در تاریخ دیپلماسی جهان
- باراک اوباما، رئیس جمهوری ایالات متحده فرا رسیدن نوروز ۱۳۹۵ را تبریک گفت. او گفت امیدوار است دوستی بین مردم ایران و آمریکا به رشد خود ادامه دهد.
- دستیار ویژه رئیس جمهور در امور اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی به مناسبت سالروز تولد پیامبر بزرگ زرتشتیان پیامی صادر کرد.
- علی یونسی، دستیار ویژه رئیس جمهور در امور اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی به مناسبت سالروز تولد پیامبر بزرگ زرتشتیان پیامی صادر کرد.
- کنسرت موسیقی سنتی ایرانی همزمان با جشن باستانی نوروزی توسط گروه صبا در شهرهای مختلف یونان برگزار شده است.
- حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن معزالدینی امام جمعه موقت یزد: ساختن جامعه، حلم، رحمت، عفو و سعه صدر میخواهد/ باید با توجه به مشترکات فراوان گرد هم بیاییم، هم خودمان حرف بزنیم و به دیگران اجازه دهیم حرف بزنند و آنچه میتواند موفقیت بیاورد، اعتدال است
- عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی گفت: در گذشته برخی حتی با داشتن تلویزیون و رادیو مخالف بودند و آن را حرام تلقی میکردند ولی با آمدن جمهوری اسلامی برخی از این کجفهمیها از بین رفت.
- مولانا عبدالحمید روحانی، امام جمعه اهلسنت زاهدان: مردم ایران «دارای تمدن دیرینه هستند و هرگز در تردد حجاج بیتالله الحرام مزاحمت ایجاد نخواهند کرد».
- سید مصطفی محقق داماد در هفتمین اجلاس مجمع جهانی اسلام در یزد: ریشه اتفاقات و جنایتها در کج اندیشی های دینی و برداشتهای غلط از ظواهر دین است و جای انکار نیست.
- ایت الله امجد در مراسم احیای شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان مطرح کرد: کسی می تواند امر به معروف و نهی از منکر کند که دو شرط "عقل" و " اعتدال" را داشته باشد/ اگر عدالت را در جامعه رعایت کنیم بسیاری از مشکلات حل می شود
- دومین جلسه از سلسله درسگفتارهای «حقوق شهروندی؛ جستاری در طریق پرچالش علوم انسانی»،امکان حقوق شهروندی در جامعه دینی
- نگاهی به آثار و فعالیت های ابوریحان بیرونی خالق نظریه های ماندگار
- سردار رحیم صفوی فرمانده پیشین سپاه و مشاور و دستیار ارشد رهبر انقلاب: «پیشنهاد من این است که ما باید روابط مان را با کشورهای عمان، کویت و قطر بیشتر کنیم و در رابطه با سعودی ها مدارا کنیم. ما به هیچ وجه نباید به سمت تنش با سعودی ها حرکت کنیم.»
- عاشورای حسین (ع) نماد چيست؟ فرهنگ حسینی؛ فرهنگی ضد افراط گرایی/ محمد توکلی
- روز کوروش کبیر، بزرگداشت یکتاپرستی، آزادمنشی، مدارا، صلحدوستی، خردورزی، مردمداری، کشورداری و انساندوستی، و میراث مشترک ایرانیان با هر دین و زبان و از هر قوم است.»
- برای صلح بين اسرائیل و فلسطین اوباما - کری در کسوت نلسون ماندلا؟ روزنامه بهار/ امید پورعزیز
- بازخوانی یک اندیشه/ هاشمی رفسنجانی: هیچ مشکلی با اقلیتهای مذهبی به ویژه مسیحیان ایران نداشتیم و نداریم
- نماینده زرتشتیان در مجلس شورای اسلامی: فرهنگ ایران در جهت احترام به انسانیت به گونهای است که همه ما در کنار هم زندگی میکنیم و برای پیشرفت کشورمان تلاش میکنیم.
- یونسی: توسعه کشور نیازمند مشارکت همه اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی است
- پنج نشانه چرخش عربستان/ به گزارش دنیای اقتصاد، نشانههایی از نرمش ریاض در قبال تهران در حال هویدا شدن است.
- در گفتوگو با جاوید قربان اوغلی مطرح شد: روایتی از تجریه آشتی ملی در آفریقای جنوبی
- کاروان سرزمین برادری در پایان این سفر، که نشان دهنده وحدت میان شیعه و سنی است، به اقامه نماز جمعه در کنار مردم و روحانیون اهل سنت خواف پرداختند.