در قرآن براي بيان مفهوم اعتدال از واژه قصد استفاده شده است، البته واژگاني چون وسط، سواء، حنيف نيز به اين معنا به كار رفته است؛‌ ولي بيشترين كاربرد مفهوم و اصطلاح را مي‌توان در واژه ‌قصد و اقتصاد يافت. در آموزه‌هاي قرآن اقتصاد و اعتدال در هر امري پسنديده شمرده شده و بسياري از آموزه‌هاي دستوري قرآن براي ايجاد اعتدال در قواي انساني و مهار و كنترل و هدايت آن به سوي اعتدال وارد شده است. در ارزش و اعتبار اعتدال و ميانه روي همين بس كه راه راست در قرآن به عنوان راه ميانه از آن ياد شده است و در آيه­اي از زبان حضرت موسي(ع) اين آرزو بيان مي‌شود كه راه ميانه راه درست هدايتي است. حتي حضرت ابراهيم دين خويش را دين اعتدال و ميانه برمي‌شمارد و از آن به حنيف ياد مي‌كند تا بفهماند كه ميانه روي تا چه اندازه اصالت داشته و مهم است. خداوند در بيان ويژگي‌هاي دين ابراهيمي كه از اصالت خاصي برخوردار است مي‌فرمايد: «ابراهيم نه يهودي بود و نه نصراني بلكه موحدي خالص و مسلمان بود و هرگز از مشركان نبود.» مي‌دانيم كه دو شريعت كنوني يهودي و مسيحي در دو سوي افراط و تفريط قرار گرفته‌اند. ازاين‌رو بيان مي‌شود كه دين ابراهيم دين وسط و ميانه‌اي بوده كه از افراط و تفريط به دور بوده است. به هر حال دين اسلام كه همان دين ابراهيمي است نيز در تعبير قرآني از اين اعتدال بهره برده است و آموزه‌هاي آن به دور از هرگونه افراط و تفريطي است. امت اسلام امتي ميانه و معتدل است. خداوند از امت اسلام به امت وسط و ميانه ياد مي‌كند و آنان را بهترين امتي مي‌داند كه در روي زمين ايجاد شده‌اند: «همانگونه كه (قبلة‌شما يك قبله ميانه است) شما را نيز، امت ميانه‌اي قرار داديم (در حد اعتدال، ‌ميان افراط و تفريط) تا بر مردم گواه باشيد و..» اين امت، امتي است كه اصل اساسي آن اعتدال و ميانه روي در همه چيز و همه كار است و از اين رو امت نمونه هستند: «شما بهترين امتي بوديد كه به سود انسانها آفريده شده‌اند....» با توجه به گزارش قرآن و آموزه‌هاي قرآن مي‌توان دريافت كه امت اسلام به معناي امت قرآني و جامعه برتر در حوزه عقيده و رفتار امتي معتدل و ميانه‌اي هستند. از اين رو، نه اهل زياده روي در امور اقتصادي و سياسي هستند و نه اهل كوتاهي كردن در اين مسائل. در رفتار و گفتار و اقتصاد و خوراك خود اعتدال و ميانه روي را مراعات مي‌كنند و در اعمال عبادي نيز راه افراط و تفريط را نمي‌پيمايند. گام استوار و نرم برداشتن و مانند آن از اموري است كه بيانگر اعتدال در رفتار و گفتار است. افراد معتدل در طريق عبادت راه ميانه مي‌پيمايند و برخود سخت نمي‌گيرند و خود را به رنج نمي‌افكنند.

اعتدال در روايات

در روايات اسلامي به پيروي از قرآن از واژه قصد براي بيان اصطلاح اعتدال استفاده شده است. اميرمؤمنان علي(ع) مي‌فرمايد: «بر تو باد به ميانه روي در كارها؛ هر كس از ميانه روي روي گرداند، ستم مي‌كند و هر كس به آن چنگ زند، عدالت ورزد.» در حديثي ديگر، ايشان نقش كلي و حياتي انديشه را چنين بيان مي‌كند در سخني نغز و حكيمانه، به سنجش راستگرايي و چپ­گرايي با اعتدال انديشه پرداخته، مي‌فرمايد: راست روي و چپ روي، گمراهي است و راه ميانه،‌ جاده زندگي است. ايشان در حديثي ديگر مي‌فرمايد: بايد دوست داشتني‌ترين كارها نزد تو، ‌ميانه‌ترين آنها در حق و گسترده­ترين آنها در عدالت باشد. در حديثي ديگر امام صادق(ع) مي‌فرمايد: «ميانه روي امري است كه خداي بزرگ آن را دوست دارد ولي از اسراف بدش مي‌آيد، حتي دور انداختن هسته خرما را؛ زيرا آن هم به كاري مي‌آيد، همچنين باقيمانده آب آشاميدني‌ات را.» اين روايت حكيمانه تكليف را روشن كرده است و بسياري از ريخت و پاش‌ها و تجمل پرستي‌ها را نهي مي‌كند و راهكار استفاده بهينه از هزينه‌ها و كالاهاي اضافي را نشان مي‌دهد و اگر مردم بر اينگونه رهنمودها عمل كنند و برنامه‌هاي مصرفي خويش را اصلاح نمايند، روزانه جمعيت بسياري از گرسنگي نمي‌ميرند و بيشتر جمعيت شش ميلياردي جهان به سوء تغذيه و عوارض ناشي از آن گرفتار نمي‌شوند.

موارد اعتدال:

اصل اعتدال، بايد به شكلي كلي و فراگير بر سراسر زندگي فردي و اجتماعي انسان حاكم باشد و هميشه و همه جا افكار و كردار و گفتار او را در برگيرد. در اينجا دو محور كلي را توضيح مي‌دهيم.

الف- اعتدال در افكار

منشأ تمام تصميمات آدمي، فكر و انديشه اوست؛ اگر فكر معتدل و مستقيم باشد، رفتار فرد در راه اعتدال مي‌پويد و اگر انديشه به بيماري عدم اعتدال گرفتار شود، اعمال انسان نيز به آفت افراط و تفريط دچار مي‌شود. امام علي(ع) مي‌فرمايد: هر كس پيش از اقدام، انديشه كند، درستي عملش افزون مي‌گردد. راه ميانه، همان تفكر ناب توحيدي است كه در ميان انديشه‌هاي خرافي كفر، شرك و...با عنوان «صراط مستقيم» خودنمايي مي‌كند و همه موحدان حقجو را در خويش جاي مي‌دهد و به سر منزل مقصود - يعني قرب الهي - مي‌رساند. جمله نغز و گرانمايه «لاجبر ولا تفويض بل أمر بين أمرين»نيز نشان دهنده تفكر اصولي و مستقيم اعتدال در فرهنگ اسلام اصيل و ناب است.

ب- اعتدال در كردار

رفتار عادلانه، نتيجه انديشه معتدل است و مؤمنان با تصحيح افكار و عقايد خويش، به تعديل كردار خود مي‌پردازند و در هيچ كاري به افراط و تفريط نمي‌گرايند. آيات و روايات و احكام و مقررات اسلامي نيز به‌طور گسترده و پيگير در صدد تنظيم همه امور فردي و اجتماعي مسلمانان بر محور حق و اعتدال و پيشگيري از ناميزاني و افراط و تفريط‌اند. گاه نيز به خاطر اهميت موضوع با شاخص بودن آن به تعيين مصداق مي‌پردازد كه در اينجا چند نمونه آورده مي‌شود: 1- خواب و خوراك: خرد آدمي حكم مي‌كند كه هر موجود زنده‌اي بايد به اندازه نياز خويش از منابع غذايي بهره برد و در عين حال هرگونه افراط و تفريط در خورد و خوراك، زيان آور و نامعقول است. قرآن كريم در اين زمينه مي‌فرمايد: «...بخوريد و بياشاميد ولي اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست نمي‌دارد.» خوردن و‌آشاميدن بيش از حد گنجايش، سبب ويراني جسم و روح آدمي مي‌شود. امام صادق(ع) درباره پرخوري مي‌فرمايد: براي قلب مؤمن، چيزي زيانبارتر از پرخوري نيست، چنين كاري سبب سنگدلي و تحريك شهوت مي‌شود. اين دو پديده شوم سنگدلي و شهوتراني منشأ بسياري از مفاسد فردي و اجتماعي مي‌شود كه به طور يقين قابل مهار و كنترل نيستند. همينطور خواب بيش از اندازه يا كم‌خوابي زيان‌آور است. 2- كار و عبادت: انسان، موجودي دوبعدي است و بايستي نيازمنديهاي جسمي و روحي خود را از راه‌هاي مشروع و معقول تأمين كند؛ هم به جسم و نيازهاي مادي آن توجه كند و هم در پرورش روح و تهذيب آن بكوشد هم آخرت خود را مدنظر داشته باشد و هم دنياي خويش را ضايع نسازد. مؤمنان واقعي عمر خود را ميان دنيا و آخرت تقسيم مي‌كنند و براي هر يك به اندازه لازم وقت مي‌گذارند، هم زندگي دنيايي خود را به شكلي ساده و آبرومند اداره مي‌كنند و هم با عشق و علاقه، به عبادت و آمادگي براي سراي آخرت مي‌پردازند و هيچ يك را فداي ديگري نمي‌كنند، چنانچه امام كاظم(ع) فرمود: كسي كه دنيايش را براي دينش و دينش را براي دنيايش ترك كند از ما نيست.

منبع: روزنامه آرمان روابط عمومي