آفتاب:  ایشان با ویژگی های برجسته علمی با مستندات عمیق علم الهی با این انحراف توسعه یافته مقابله کردند و در این مسیر از تدابیر مختلفی بهره بردند. امام(ع) شیعیان واقعی را از معاشرت با آنان پرهیز دادند. مبارزه و تکذیب عقاید غلات یکی دیگر از تدابیر امام بود تا این فرقه انحرافی در نطفه خفه شود.

 شيخ مفيد در ارشاد مى‏‌نويسد: علومى كه از حضرت امام صادق علیه السلام نقل كرده‏ اند به اندازه ‏اى است كه ره توشه كاروانيان شد و نامش در همه جا انتشار يافت. دانشمندان در بين ائمه (ع) بيشترين نقل ها را از امام صادق روايت كرده ‏اند. هيچ يك از اهل آثار و راويان اخبار بدان اندازه كه از آن حضرت بهره برده ‏اند از ديگران سود نبرده ‏اند. محدثان نام راويان موثق آن حضرت را جمع كرده ‏اند كه شماره آنها، با صرف نظر از اختلاف در عقيده و گفتار، به چهار هزار نفر مى‏رسد.

بيشترين حجم روايات، احاديثي است كه از امام صادق (ع) نقل شده است، اهميت معارف منقول از جعفر بن محمد (ص) به ميزاني است كه شيعه به ايشان منسوب شده است: "شيعه جعفري”. كمتر مسئله ديني (اْعم از اعتقادي، اخلاقي و فقهي) بدون رجوع به قول امام صادق (ع) قابل حل است. كثرت روايات منقول از امام صادق (ع) به دو دليل است:

يكي اينكه از ديگر ائمه عمر بيشتري نصيب ايشان شد و ايشان با شصت و پنج سال عمر شيخ الائمه محسوب مي شود (148 – 83 هجري)، و ديگري كه به مراتب مهمتر از اولي است، شرائط زماني خاص حيات امام صادق (ع) است.

دوران امامت امام ششم مصادف با دوران ضعف مفرط امويان، انتقال قدرت از امويان به عباسيان و آغاز خلافت عباسيان است. امام با حسن استفاده از اين فترت و ضعف قدرت سياسي به بسط و اشاعه معارف ديني همت مي گمارد. گسترش زائد الوصف سرزمين اسلامي و مواجهه اسلام و تشيع با افكار، اديان، مذاهب و عقايد گوناگون اقتضاي جهادي فرهنگي داشت و امام صادق (ع) به بهترين وجهي به تبيين، تقويت و تعميق "هويت مذهبي تشيع” پرداخت.

از عصر جعفري است كه شيعه در عرصه هاي گوناگون كلام، اخلاق، فقه، تفسير و… صاحب هويت مستقل مي شود. عظمت علمي امام صادق (ع) در حدي است كه ائمه مذاهب ديگر اسلامي از قبيل ابوحنيفه و مالك خود را نيازمند به استفاده از جلسه درس او مي يابند. مناظرات عالمانه او با ارباب ديگر اديان و عقايد نشاني از سعه صدر و وسعت دانش امام است. اهميت اين جهاد فرهنگي امام صادق (ع) كمتر از قيام خونين سيد الشهداء (ع) نيست.

در سالروز شهادت جانسوز شیخ الائمه امام جعفر صادق(ع)، بازنشر یادداشت شفاهی استاد سید محمد مهدی میرباقری، مدرس سطح عالی حوزه علمیه و رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم، که به بررسی و واکاوی جایگاه علوم مختلف، حرکت علمی سازمان یافته و روش های توسعه علمی در مکتب و دانشگاه جعفری پرداخته است را در ادامه می خوانید.

چگونگی شکل گیری فرقه های منحرف در عصر امام صادق(ع)

یکی از مهمترین مسائلی که در عصر امام صادق(ع) به چشم می‌خورد، مسأله شنیدن و نقل حدیث از ناحیه عده ای از افرادی است که در میان آنها هم شیعه و طرفدار واقعی و هم دشمن و معاند اسلام دیده می‌شود، زیرا تمامی شاگردان حضرت نمی توانستند تفکر و اندیشه خود را در یک زاویه صحیح قرار داده و همه معارف دینی خود را همانند محمد بن مسلم و زراره اخذ نمایند و حتی در صف شاگردان امام صادق(ع) کسانی که طرفداران سرسخت خلافت بنی امیه و بنی عباس بودند، نیز وجود داشتند.

پراکنده شدن این عده در اطراف جامعه اسلامی باعث تفسیر و توجیه عقاید مختلف با بینش های گوناگون می‌شد و جریان های سیاسی موجود در جامعه نیز به اختلاف عقاید و برداشت ها تاثیر می‌گذاشتند. در نتیجه یکی از حوادث عمیق این عصر، فراوانی شاگردان با اختلاف وسیع فکری و عقیدتی در گوشه و کنار جامعه اسلامی بود. امام صادق(ع) هم با توجه به این موضوع به مقابله و مبارزه با آنها برخاستند و این مبارزه و مخالفت باعث محدود شدن و تضعیف این فرقه شد.

تدابیر و شیوه مقابله امام صادق(ع) با فرقه های منحرف

امام صادق(ع) با ویژگی های برجسته علمی با مستندات عمیق علم الهی با این انحراف توسعه یافته مقابله کردند و در این مسیر از تدابیر مختلفی بهره بردند. ایشان شیعیان واقعی را از معاشرت با آنان پرهیز دادند، چنانکه در حدیثی به مفضل فرمودند:«ای مفضل با غلات نشست و برخاست نداشته باشید و با آنها غذا نخورید و دست دوستی به سوی آنها دراز نکنید و به مبادله علمی با آنان نپردازید.» مبارزه و تکذیب عقاید و افکار غلات یکی دیگر از تدابیری بود که از سوی ششمین پیشوای شیعه اتخاذ شد تا این فرقه انحرافی در نطفه خفه شود.

تدبیر علمی امام صادق(ع) و بینش عمیق و الهی ایشان از شرایط زمانه فرصت را برای توسعه علوم مختلف و تأسی دانشگاه مهیا کرد. ضمن اینکه از عصر امام باقر(ع) زمینه های گسترش نهضت بزرگ علمی آغاز شد و حرکت‌ها و جنبش های سیاسی علیه دستگاه خلافت اموی از سوی شیعیان و مخالفان، توجه خلفای وقت را به مقابله با این تحرکات سیاسی جلب کرد و امام صادق(ع) از اوج گیری درگیری‌ها بخوبی بهره بردند و با هوشیاری فراوان از فرصت موجود برای نشر معارف و احادیث نبوی(ص) و پدران بزرگوارشان استفاده کردند.

حرکت علمی فراگیر و سازمان یافته امام صادق(ع)

حرکت ایشان نهضتی فراگیر و سازمانی بود؛ بدین شکل که فعالیت علمی حضرت دارای سازمان یافتگی و انسجام بوده و با برنامه ریزی و هدفمندی امور آموزشی را دنبال می‌کردند و اگر حوزه و مدرسه علمیه امام صادق(ع) را یک دانشگاه تمام عیار علمی توصیف کنیم، مبالغه نکرده و مطلب گزافی نگفته‌ایم. دانشگاهی که ثروت عظیم علمی اسلام از آن خلق شد و دانشمندان فراوان مسلمان از آن فارغ‌التحصیل شدند، بهترین متفکران و فلاسفه و دانشمندان علوم مختلف از آن فارغ التحصیل شدند و در نشر دین و گسترش شیعه نقش آفرینی کردند.

روش های توسعه علمی در مکتب جعفری

یکی از نکات مهم و جنجالی در مورد حوزه علمیه امام صادق (ع) این است که آیا امام در مکان معین و مشخصی به تدریس می‌پرداخته اند؟ به عبارت دیگر آیا روش امام در آموزش، تمرکزگرایی است؟

در این زمینه به نقل از روایات تاریخی باید گفت مراجعان و شاگردان حضرت در طول 34 سال به صورت اتفاقی و غیر منظم و در هر مکانی خدمت ایشان می‌رسیدند و با طرح چند سؤال، مباحث و یافته ای علمی را از ایشان فرا می‌گرفتند که در این زمینه شاهد حرکتی غیر متمرکز و غیر محدود، شبیه آنچه در سیره انبیاء، معلمان و مبلغان دینی و اخلاقی هستیم، اما در کتابی به نام «تاریخ مکه و مدینه» در قالب گزارش تصویری از مکان های مهم این دو شهر مهمِ اسلامی، تصویری از یک ساختمان قدیمی و مخروبه مربوط به قرن دوم هجری نشان داده می‌شود و با توجه به شواهدی، آن ساختمان را محل تدریس امام صادق (ع) معرفی می‌کند.

این محل غیر از مکان منزل امام و در فاصلۀ 6 کیلومتری شمال شرق مسجد النبی، مقابل آرامگاه حمزه(ع) و در منطقه اُحُد می‌باشد. اگر چه فرضیۀ وجود یک مکان و مدرسه در آن دوران و برای حضرت با توجه به فضای سیاسی-اجتماعی آن زمان قابل رد نیست، ولی با توجه به اینکه هیچ یک از راویان و شاگردان به وجود چنین مکانی اشاره نکرده اند، وجود آن مکان به عنوان مدرسه مستقل آن حضرت محل تردید است. به نظر می‌رسد امام از هر دو روش متمرکز و غیرمحدود استفاده می‌کردند و در منزل و مسجد، مکان خاص و معینی را برای تدریس و پاسخگویی به شاگردان مشخص نکرده بودند.

تنوع و رشته های تحصیلی دانشگاه جعفری

افزون بر 100 رشته علمی در دانشگاه امام صادق(ع) تدریس می‌شد که علوم مختلفی چون کلام، فقه، حدیث، تفسیر، علوم تجربی و شیمی، ادبیات، لغت و شعر، اخلاق و آداب، عرفان و فلسفه و ... از آن جمله اند و تربیت دانشجویان مستعد در رشته ای متناسب با توانایی هایشان در دستور کار قرار داشت. براستی وسعت علوم امام جعفرصادق (ع) قابل شمارش نیست و شاگردان برجسته ای در دانشگاه ششمین پیشوای شیعه تربیت شدند که هشام بن حکم در علم کلام، جابر بن حیان در کیمیا، زراره بن اعین و محمد بن مسلم در فقه مشهورند. همچنین هشام بن سالم، حمران بن اعین، مومن الطاق و... را هم می‌توان نام برد که به ترتیب متخصص در علم توحید، کلام و مناظره و... بودند