تحول معنی کلمه «خاتم» در قرآن – ابوالفضل ارجمند |
بوی باران| زبان با گذشت زمان متحول میشود. بعضی از کلمات متروک میشوند و بعضی تغییر معنی میدهند. در زبان فارسی امروز کلماتی مانند «برگستوان»، «تبنگو»، و «قربوس» متروک شدهاند و کمتر کسی معنی آنها را میداند. کلماتی هم هستند که لفظ آنها ثابت مانده است، اما معنی آنها تغییر کرده است. «رسانه» در فارسی قدیم به معنی اندوه و افسوس بوده است و امروزه به معنی وسیله ی ارتباط جمعی است. «جاندار» به معنی محافظ و نگهبان بوده است و امروزه به معنی موجود زنده است. «دولت» به معنی بخت و اقبال بوده است و امروزه به معنی حکومت و قوه ی مجریه است. کلمات کهنی هم هستند که ممکن است در متون ادبی امروز همچنان به همان معنی کهن استفاده شوند، اما در کاربرد عادی معنی متفاوتی پیدا کرده اند. «گران» در ادبیات قدیم به معنی سنگین بوده است، اما امروزه به کالایی که قیمتش زیاد است اطلاق می-شود. «دیدار» در متون قدیمی به معنی چهره بوده است، اما امروزه به معنی ملاقات و بازدید است.
گاهی تغییر معنی به این علت است که کلمه ای متروک شده است و کلمه ای دیگر از زبانی بیگانه با همان تلفظ جانشین آن شده است. «موزه» در زبان فارسی قدیم به معنی کفش و چکمه بوده است و امروزه لغتی است که از زبان فرانسه وارد فارسی شده است و به مکانی گفته می شود که آثار هنری و باستانی در آن به نمایش گذاشته می شود. «آچار» در زبان فارسی قدیم به معنی ترشی بوده است و امروزه نام ابزار است و از ترکی گرفته شده است. مطالعه ی متون کهن بدون توجه به این تحولات معنایی می تواند به ابهام یا خطا در فهم خواننده ی امروزی از متن منجر شود.
زبان عربی هم مانند همه ی زبانهای زنده از تحولات معنایی برکنار نمانده است و این تحولات به قرآن هم راه یافته است. معنایی که ما امروزه از بعضی از کلمات قرآنی برداشت می کنیم، همان نیست که مردم در زمان نزول قرآن برداشت می کردند. علاوه بر تحولات طبیعی، معنی کلمات و اصطلاحات قرآن دچار دستکاریها و تغییرات عمدی بسیاری هم شده است. فرقه های اهل قرآن، اعم از شیعیان و سنیان، مانند اهل کتاب در طول تاریخ کوشیده اند کتاب مقدس خود را بپیچانند و مفاهیم مطلوب و دلخواه خود را به متن تحمیل کنند: وإن منهم لفریقا یلوون ألسنتهم بالکتاب لتحسبوه من الکتاب وما هو من الکتاب. حاصل این شده است که امروزه معنایی که از بسیاری از کلمات و اصطلاحات قرآن به ذهن ما متبادر می شود، ربطی به آنچه در زمان نزول قرآن از آن برداشت می شد ندارد. در گفتارهای پیش رو مجموعه ای از این کلمات و اصطلاحات قرآنی را تحلیل می کنیم.
***
«خاتَم» در ادبیات قدیم به معنی انگشتر و نگین بوده است. امروزه هم خاتم نام هنری دستی است. این معنی جدید خاتم با معنی قدیم آن مرتبط است. در قرآن این کلمه تنها یک بار در لقب «خاتم النبیین» برای اشاره به پیامبر خدا، محمد، به کار رفته است. شیعیان و سنیان معتقدند که خاتم در این لقب به معنی پایان دهنده است و خاتم النبیین آخِرین پیامبر است.
جالب است که به تقلید از این لقب قرآنی، القابی مانند «خاتم المجتهدین»، «خاتم المحدثین»، و «خاتم الفقها» را هم ساخته اند و به دانشمندان برجسته ی مذهبی اعطا کرده اند. کسانی که این القاب را ساخته اند، خودشان ناخودآگاه اعتراف کرده اند که «خاتم» را به معنی پایان دهنده نمی دانند! وقتی اینان به کسی «خاتم المجتهدین» می گویند، قطعا منظورشان نمی تواند این باشد که او آخرین مجتهد است و پس از او مجتهد دیگری نخواهد آمد. با این حال همین افراد اصرار می کنند «خاتم النبیین» یعنی آخرین پیامبر و پس از او پیامبر دیگری نخواهد آمد. آیا این دوگانه گویی نشان نمی دهد که اینان خودشان هم سخن خودشان را باور ندارند؟
ادعا می کنند که خاتَم (به فتح ت) و خاتِم (به کسر ت) معنی مشابهی دارند. این ادعا با قرائن قرآنی همخوان نیست. برای مقایسه، به دو کلمه ی قرآنی عالَم و عالِم توجه کنید. خوشبختانه این دو کلمه در زبان فارسی هم به همان معنی قرآنی رایجند. حتی یک کودک دبستانی ده-دوازده ساله ی فارسی زبان هم که هیچ آشنایی با زبان عربی نداشته باشد و در مدارس مذهبی تحصیل نکرده باشد، می داند که معنی این دو کلمه کاملا از هم متمایزند و ممکن نیست بتوان یکی را به جای دیگری به کار برد. عالَم یعنی جهان و عالِم یعنی دانا. بر چه اساسی ادعا می شود که خاتَم و خاتِم مترادفند؟ دو کلمه ی قرآنی «آخَر» و «آخِر» هم با وجود شباهت ظاهری، از نظر معنی کاملا متمایزند. «آخَر» یعنی دیگر و «آخِر» یعنی پایان. به هیچ روی ممکن نیست که بگوییم آخَر و آخِر هردو یعنی پایان.
ادعا می کنند که تمام کلمات عربی بر وزن فاعَل اسم وسیله است، و خاتَم یعنی وسیله ای که با آن به چیزی پایان می دهند. اما کلمه-ی قرآنی عالَم بر وزن فاعَل اسم وسیله نیست. می گویند عالَم هم وسیله ای است که با مطالعه ی آن به علم می رسیم! این خود نمونه-ای از پیچاندن زبان است. با این روش می توانیم بگوییم هر چیزی اسم وسیله است. مثلا آب وسیله ای است که با آن تشنگی را رفع می کنیم!
ادعا می کنند که انگشتر را از آن رو خاتَم نامیده اند که با آن نامه را مُهر می کنند و مُهر کردن نامه به معنی پایان دادن آن است. این ادعا حاوی دو تحریف است. یکی اینکه کار اصلی انگشتر زینت دست است نه مهر کردن نامه، و دیگر اینکه هدف اصلی از مهر کردن نامه تصدیق اصالت آن است، نه پایان دادن به آن. اگر بخواهیم خاتَم را این گونه به «پایان» ربط دهیم، همه چیز خاتم است. سنگ و چوب هم خاتم است، چون می توانیم آن را به سر کسی بکوبیم و به زندگی او پایان دهیم!
مفسران قرآن خاتَم را با کلماتی مانند «حاتَم»، «قالَب»، و «طابَع» مقایسه می کنند تا قاعدهای را که گمان می کنند بر این کلمات حاکم است، به خاتم تعمیم دهند. هیچیک از این کلمات را نمیتوان با خاتم مقایسه کرد و هیچ قاعده ی مشترکی هم بر آنها حاکم نیست:
۱٫ حاتَم در زبان امروز ماست که به فتح ت تلفظ می شود و در اصل به کسر ت است، درست همان گونه که ما کافر را به فتح ف تلفظ می کنیم و این کلمه در اصل به کسر ف است. خاتَم را که بر وزن فاعَل است نمی توانیم با حاتِم که بر وزن فاعِل است مقایسه کنیم.
۲٫ کلمه ی قالَب که در تداول امروز ما قالِب تلفظ می شود، مانند کلمات موزه و آچار در زبان فارسی است. این خطای بزرگی است که گمان کنیم هر کلمه ای که در زبان عربی رایج است، ریشه ی عربی دارد و با قواعد زبان عربی ساخته شده است. قالَب معرب کلمه ی یونانی «کالبَد» است، نه اینکه از ریشه ی ثلاثی «قلب» بر وزن فاعَل ساخته شده باشد. کاملا ممکن است که کلمه ای که در ظاهر عربی است، ریشه ی عربی نداشته باشد. در زبان عربی کلمه ی «طازَج» هم بر وزن فاعَل رایج است. طازج همان «تازه»ی فارسی است، نه اینکه گمان کنیم ریشه ی طَزَجَ در زبان عربی وجود دارد و بر وزن فاعَل به طازَج تبدیل شده است! روشن است که طازج اسم ابزار نیست، پس نمی توان گفت هر کلمه ای در زبان عربی بر وزن فاعَل باشد اسم ابزار است. خواننده ی فارسی زبان می تواند صفت عربی طازج را روی بعضی از بسته های مواد غذایی ببیند. حلیب طازج یعنی شیر تازه.
۳٫ طابَع در زبان عربی معاصر به معنی «تمبر پستی» است. این کلمه با «مطبوعات» که آن هم اصطلاحی جدید است و در زبان فارسی هم متداول است، از یک خانواده است. مفسران قرآن می خواهند از کلمات عربی معاصر به عنوان شاهدی برای توضیح معنی کلمه ای در قرآن استفاده کنند!
می بینیم که کارشناسان مذهبی به هر دستاویزی متوسل می شوند تا عقاید نامعقولی را به دین نسبت دهند. اینان هم به همان راه روحانیان مسیحی می روند که در توجیه عقایدی از قبیل «تثلیث» و «تجسد» و «فدیه» به هر مستمسک نامربوطی چنگ می-زنند. چرا مفسران قرآن به جای اینکه راه دوری بروند و به کلمات غیرقرآنی متوسل شوند، به کلمه ی قرآنی «عالَم» و عدم امکان تحریف آن به «عالِم» توجه نمی کنند؟
اما حتی اگر کسی بتواند خاتَم را به خاتِم تحریف کند، باز هم نمی تواند به مطلوب خود در اثبات پایان پیامبری برسد. در قرآن می-خوانیم که بهشتیان شراب مختوم می نوشند: یسقون من رحیق مختوم. اگر خاتِم اسم فاعل است، مختوم هم اسم مفعول است. اگر خاتِم را با دیدگاهی خام و ساده انگارانه فقط و فقط به معنی «پایان دهنده» بدانیم، در این صورت مختوم را هم باید به همان سادگی «پایان یافته» معنی کنیم. در این صورت شراب مختوم یعنی شراب پایان یافته! شراب پایان یافته چه معنایی دارد و چگونه نوشیده می شود؟ اینکه گمان کنیم کلمات مشتق از ریشه ی ختم در قرآن همگی حامل معنی پایان هستند صحیح نیست. این اصرار تنها بیانگر تعصب مفسران و مترجمان قرآن برای تحمیل یک معنی خاص به کلمه ای قرآنی است.
مفسران قرآن در تمام کلماتی که از ریشه ی ختم ساخته شده است، تنها به «مُهر زدن» فکر می کنند و مهر زدن را کنایه از «بستن» و «پایان دادن» می دانند. فعل دیگری که در قرآن با خَتَمَ مترادف است، طَبَعَ است. در قرآن هم «ختم الله علی قلوبهم» داریم، هم «طبع الله علی قلوبهم». ببینید که اگر طَبَعَ را مانند خَتَمَ تنها به «مهر زدن» و «بستن» ترجمه کنیم چه مشکلی پیش می آید: امروزه علاوه بر «مطبوعات» که از همان طبع به معنی مهر زدن مشتق شده است، عباراتی مانند «غذای مطبوع» را هم به کار می بریم. مطبوع در این عبارت هیچ ربطی به مهر زدن ندارد. غذای مطبوع یعنی غذای لذیذ و خوشایند و باب طبع. «مطبوع» به این معنی کاربردی قدیمی دارد، اما «مطبوع» به معنی «چاپ شده» یا «مُهر زده» اصطلاحی جدید است. با توجه به این نکته، کاملا محتمل است که معنی مختوم در «رحیق مختوم» مانند مطبوع در «غذای مطبوع» باشد. تعصب مفسران بر تحمیل یک معنی انحصاری به تمام مشتقات ریشه ی ختم، به ترجمه های غریبی از آیات قرآن منجر شده است.
قرآن پس از بیان عبارت «یسقون من رحیق مختوم» می گوید «ختامه مسک»، یعنی بهشتیان از شرابی مختوم می نوشند که ختامش مشک است. مشک ماده ای معطر است. در فرهنگ فارسی معین در توضیح «مشک» گفته شده است که این ماده در عطرسازی و معطر کردن نوشابه های الکلی گران قیمت به کار می رود. بنابراین حتی اگر معنی مختوم و ختام را در این دو عبارت قرآنی دقیقا ندانیم، می توانیم با توجه به شواهد موجود به شکلی کاملا روان ترجمه کنیم که بهشتیان از شرابی معطر می-نوشند که با مشک آمیخته شده است. اما مترجمان و مفسران قرآن که گمان می کنند «ختم» نمی تواند جز بستن و پایان دادن معنی دیگری داشته باشد، «ختامه مسک» را به عباراتی نامفهوم از این قبیل ترجمه می کنند:
باید توجه کنیم که قرآن در عبارات مذکور، شراب را توصیف کرده است، نه ظرف شراب را، چنانکه در جای دیگری هم می-گوید بهشتیان از شرابی می نوشند که با زنجبیل آمیخته شده است: یسقون فیها کأسا کان مزاجها زنجبیلا. در اینجا نیز با وجود اینکه شراب «کأس» خوانده شده است، کیفیت و طعم شراب را توصیف کرده است نه شکل ظرف و نحوه ی بستن سر آن را.
در ترجمه های متون مختلف، چه قرآن چه غیر قرآن، اگر با متن اصلی آشنا باشیم به راحتی می توانیم درک کنیم که مترجم کجاها ناشیگری کرده است و نتوانسته است منظور نویسنده ی اصلی را بفهمد و منتقل کند. چه معنی دارد که بگوییم شراب مُهرش مشک است، یا سرش مشک است، یا تهش مشک است؟
بحث «شراب مختوم» و «ختام مشک» را در اینجا تنها به این خاطر مطرح کردیم که نشان دهیم کلمات قرآنی مشتق از ریشه ی ختم را نمی توان تنها و تنها حامل معنی مهر کردن و بستن و پایان دادن دانست، وگرنه تحقیق در اینکه شراب بهشتی چه کیفیتی دارد در سرنوشت ما هیچ تأثیری ندارد. اگر به بهشت رفتیم و در آنجا شراب غیرمختوم هم به ما رسید، خدا را شکر می کنیم! اما تحقیق در اینکه خاتَم در «خاتم النبیین» چه معنایی دارد بسیار مهم و سرنوشت ساز است و نگرش دینی ما را زیرورو می کند.
یکی از ایراداتی که به معتقدان خاتمیت وارد است این است که چرا به این باور مهم و سرنوشت ساز دینی تنها در یک کلمه ی مناقشه انگیز قرآنی اشاره شده است و در هیچ آیه ی دیگری تصریحی به آن دیده نمی شود؟ و اصلا چرا لقب «خاتم النبیین» در قرآن در خلال بحث پیامبر با مردم بر سر پسرخواندگی زید ظاهر شده است و خاتمیت محمد به این موضوع چه ربطی دارد؟
از آیات ۳۷ تا ۴۰ سوره ی احزاب بر می آید که پیامبر پسرخوانده ای به نام زید داشت. زید با وجود توصیه ی پیامبر به طلاق ندادن همسرش، او را طلاق داد. پیامبر همسر زید را به زنی گرفت. این موضوع برای مردم پذیرفتنی نبود، چون پیامبر با همسر پسرش ازدواج کرده بود. قرآن توضیح می دهد که زید پسر محمد نیست، بلکه پسرخوانده ی اوست. محمد پدر زید نیست: ما محمد أبا احد من رجالکم، ولکن رسول الله و خاتم النبیین. از این آیه تلویحا می توان استنباط کرد که مردم پیامبر را با لقب «ابو زید» صدا می زدند، یعنی او را پدر پسرخوانده اش می دانستند. قرآن می گوید محمد پدر هیچیک از مردان شما نیست. او «رسول الله» و «خاتم النبیین» است.
مفسران قرآن یا خود را ملزم به توضیح ارتباط بحث پسرخواندگی با خاتمیت در این آیه نمی دانند، یا توضیحاتی ضعیف برای آن اقامه می کنند. دو نمونه را در اینجا بیان و نقد می کنیم:
۱٫ بعضی از مفسران مدعی هستند که قرآن می خواهد بگوید ارتباط پیامبر با مردم فقط از طریق رسالت و نبوت است، نه روابط خانوادگی. روشن است که این تحلیل درست نیست. پیامبر زنان بسیاری از مردم قوم خود گرفت و اگر پدر هیچیک از مردان آنان نبود، شوهر قانونی چندین تن از دختران آنان بود. بنا بر این هم با آنان رابطه ی معلم و شاگردی داشت، هم خویشاوندی. حتی می توانیم بگوییم از نظر معنوی پدر همه ی مؤمنان بود، چنانکه به قول قرآن زنانش مادران مؤمنان بودند: أزواجه أمهاتهم.
۲٫ بنا به تحلیلی دیگر می گویند مردم توقع داشتند که پسر پیامبر پس از او در پیامبری جانشین پدر شود، اما پیامبر پسر نداشت. بنا به این دیدگاه قرآن تأکید کرده است که زید هم پسر واقعی او نیست، تا توقع مردم کاملا منتفی شود و خاتمیت تحقق یابد. این تحلیل عجیب را نویسنده از بعضی از روشنفکران مذهبی معاصر هم شنیده است. مطابق با این تحلیل اگر پیامبر پسری واقعی داشت، ناگزیر او بنا به توقع مردم به پیامبری می رسید! این تحلیل علاوه بر اینکه از دیدگاه قبلی هم سست تر است، به مطالبی تکیه می کند که در قرآن به آنها اشاره نشده است و منطقی هم نیست. یکی اینکه از کجا می توان فهمید که مردم توقع داشتند که پسر پیامبر به پیامبری برسد؟ مگر محمد خود پیامبرزاده بود، یا مردم به او مانند بنیانگذار یک سلسلسله ی پادشاهی موروثی نگاه می کردند؟ دیگر اینکه چرا پیامبر با وجود آن همه زن، دخترزا بود و هیچ پسری نداشت؟ روایات می گویند پیامبر پسری نداشت، یا پسران او همگی مرده بودند، اما این منقولات نه تصریحی در قرآن دارد، نه چندان طبیعی به نظر می رسد. اگر مردی زنان بسیاری داشته باشد و دخترانی هم از او به دنیا آمده باشند، طبیعی است که پسرانی هم داشته باشد. در هر صورت، چه دلیلی دارد که قرآن بخواهد با این عقیده ی فرضی مردم همراه شود که زید چون پسرخوانده است نمی تواند پیامبر شود؟ مگر شرط رسیدن به پیامبری این است که پیامبر پسرخوانده ی کسی نباشد؟
در اینجا می کوشیم از دیدگاهی کاملا متفاوت، رابطه ی سه عبارت «ما محمد أبا أحد من رجالکم» و «رسول الله» و «خاتم النبیین» را در قرآن توضیح دهیم. این سه عبارت همگی بیانگر سه لقب برای پیامبر است که قرآن یکی را نفی و دوتا را به مردم توصیه کرده است. القاب پیامبر را با القاب امام چهارم شیعه می توان مقایسه کرد. علی بن حسین، امام چهارم شیعه، دو لقب شایسته دارد: سجاد و زین العابدین. یک لقب نامناسب هم روضه خوانان برای گریاندن مردم به او داده اند: امام بیمار! داستان از این قرار است که علی بن حسین در واقعه ی کربلا بیمار شد و نتوانست با پدرش در جنگ شرکت کند. بیماری او در کربلا مانند بیماریهای موقتی بود که هر یک از ما هم به آن مبتلا می شویم. شایسته نیست کسی را به واسطه ی بیماری ملقب به «بیمار» کنیم. موضع قرآن را درست از همین دیدگاه می توان تحلیل کرد. سخن قرآن مانند این است که به روضه خوانان بگوییم علی بن حسین بیمار نبود، او سجاد و زین العابدین بود.
قرآن مردم را از استفاده از لقب نادرست «پدر زید» منع کرده است و گفته است که برای اشاره به پیامبر از عناوین «رسول الله» یا «خاتم النبیین» استفاده کنند. دقت کنید که وقتی قرآن در این آیه ی خاص می گوید محمد رسول الله است، نمی خواهد خبر بزرگ رسالت محمد را برای اولین بار به مردم اعلام کند. محتوای سوره ی احزاب نشان می دهد که این سوره مربوط به بعد از هجرت است و بدیهی است که مؤمنان در یثرب می دانستند که محمد رسول الله است. قرآن می گوید به محمد، رسول الله بگویید نه پدر زید. محمد ابوزید نیست، رسول الله است. «خاتم النبیین» نیز در این آیه تنها می تواند شأن یک لقب را داشته باشد، نه بیان خبر بزرگ پایان پیامبری در خلال یک دعوای محلی. به این ترتیب اجزای آیه کاملا به هم مرتبط می شوند، بدون اینکه هیچ نیازی به منقولات مشکوک غیرقرآنی داشته باشیم.
وقتی به امام چهارم زین العابدین می گوییم، به این معنی نیست که امامان دیگر عابد نبوده اند یا این امام از بقیه عابدتر بوده است. ما یکی از امامان را به نام زین العابدین می شناسیم و او را با این لقب متمایز می کنیم، چنانکه امامان دیگر را هم با القاب دیگری می شناسیم. اگر یکی از امامان را صادق لقب می دهیم، به این معنی نیست که دیگران صادق نبوده اند. در مورد پیامبران هم همین گونه است. ما تنها یکی از پیامبران را با لقب مسیح و تنها یکی را با لقب خاتم النبیین می شناسیم. وقتی به ترکیب قرآنی «خاتم النبیین» به صورت یک لقب نگاه کنیم، کاملا منطقی و طبیعی است که معنی آن «نگین پیامبران» باشد، اگرچه معمولا اسم و لقب کسی را ترجمه نمی کنند.
اکنون مسأله را از زاویه ای دیگر نگاه می کنیم تا معلوم شود اساسا مسأله ی خطیر خاتمیت را با چانه زدن بر سر معنی کلمه ی «خاتم» در یک عبارت کوتاه قرآنی نمی توان اثبات کرد و مانع بسیار بزرگتری در برابر این تلقی غلط سنتی وجود دارد. در قرآن کلمه ی «آخِر» به معنی پایان است. آخر در برابر أول آمده است: هو الأول والأخر. «یوم الآخر» هم یعنی روز پایان. اکنون فرض کنید که به جای لقب مناقشه انگیز «خاتم النبیین»، در قرآن به صراحت آمده باشد که محمد «آخر النبیین» است و هیچ شکی نباشد که قرآن محمد را آخرین پیامبر خوانده است. باز هم آنچه مفسران قرآن مدعی هستند اثبات نمی شود. برای اینکه متوجه شوید این قبیل عبارات در قرآن نسبی هستند نه مطلق، به مثالهای زیر توجه کنید:
موسی پس از مشاهده ی تجلی خدا بر کوه گفت: من اولین مؤمن هستم. جادوگران فرعون نیز پس از مشاهده ی نشانه های خدا در دست موسی گفتند: ما اولین مؤمنان هستیم. این سخنان موسی و جادوگران در آیه ی ۱۴۳ سوره ی اعراف و آیه ی ۵۱ سوره ی شعرا آمده است. اگر بپرسند بنا به قرآن اولین مؤمنان چه کسانی بودند، جواب چیست؟ با استناد به آیات مذکور می توان گفت به تصریح قرآن اولین مؤمنان موسی و پیروان او بودند. اما در این صورت پیامبران قبل از موسی و پیروان آنان چه حکمی دارند؟ آیا نوح و ابراهیم و اسحاق و یعقوب و یوسف و پیروانشان مؤمن نبودند؟ بدیهی است که این نتیجه گیری غلط است.
در همان سوره ی شعرا، آیه ی ۱۱۸، می خوانیم که نوح در کشتی دعا کرد که خدا او و همراهان مؤمنش را نجات دهد. پس نوح و همراهانش نیز مؤمن بودند. نوح و همراهانش بسیار پیشتر از موسی می زیستند. اگر پیامبران قبل از موسی و پیروانشان نیز مؤمن بودند، چرا موسی خود را اولین مؤمن خواند؟ و چرا با وجود اینکه مطابق با نص قرآن موسی خود را اولین مؤمن خواند، ما نمی-توانیم بگوییم موسی اولین مومن بود؟
علت این است که ما نمی توانیم سخن کسی را از زمان و مکانی که آن سخن بیان شده است خارج کنیم و به شکل مطلق به آن استناد کنیم. «من اولین مؤمن هستم» می تواند به این معنی باشد که «من اولین مؤمن در میان قوم خودم هستم». «ما اولین مؤمنان هستیم» می تواند به این معنی باشد که «ما اولین مؤمنان در دربار فرعون هستیم». این عبارات در قرآن نسبی است و ما نمی توانیم آنها را مطلق فرض کنیم. سخن موسی و جادوگران را نمی توانیم از زمان و مکان حضور آنان بیرون بکشیم و به شکل مستقل به آن استناد کنیم. موسی به معنی محلی اولین مؤمن بود، اما اولین مؤمن در طول تمام تاریخ و در میان تمام اقوام جهان نبود.
همان گونه که «اولین مؤمن» نسبی است، «آخرین پیامبر» هم، با این فرض که کسی خود را با این عنوان معرفی کرده باشد، نسبی است. آخرین پیامبر بنی اسرائیل آخرین پیامبر عرب نیست. آخرین پیامبر عرب هم آخرین پیامبر عجم نیست. ممکن است پس از ظهور چند پیامبر در یک قوم خاص، پیامبری مبعوث شود و به آنان هشدار دهد که او آخرین پیامبر است. پس می توان از «آخرین پیامبر» سخن گفت، بدون اینکه منظور آخرین پیامبر در طول تمام تاریخ و در میان همه ی اقوام جهان باشد. اگر مجری تلویزیون بگوید که آخرین اخبار را به اطلاع مردم می رساند، به این معنی نیست که پس از آن دنیا به آخر می رسد. در بسیاری از موارد، «آخرین» یعنی «آخرین تا آن زمان خاص».
***
خاتمیت محمد از ارکان هویت فرقه های شیعه و سنی است. یهودیان و مسیحیان هم هر کدام به نوعی به خاتمیت معتقدند و از این رو به پیامبرانی غیر از پیامبران عهد قدیم یا عهد جدید ایمان نمی آورند. اهل قرآن مانند اهل کتاب دین خود را با محوریت یک کتاب و یک پیامبر تعریف کرده اند و از دیدگاه آنان همه چیز از محمد آغاز می شود و به محمد ختم می شود. همان گونه که امروزه اصطلاحی به نام «صدر اسلام» ساخته اند و بر خلاف تعالیم قرآن القا می کنند که اسلام با محمد آغاز شده است، با نظریه ی «خاتمیت» هم القا می کنند که پیامبری با محمد به پایان رسیده است. اگر بر اساس تعالیم قرآن ایمان بیاوریم که دین همه ی پیامبران خدا یکی است و موسی و عیسی و محمد احیاگران دین بودند نه بنیانگذاران دین، برای ما فرقی نمی کند که کلیم و مسیح و خاتم النبیین چندمین پیامبر بوده اند. برای اهل کتاب و اهل قرآن این بحث که کدام پیامبر آخر است چنان پررنگ شده است که حقیقت دین را فراموش کرده اند و متوجه نیستند که خرافات شرک آمیزی که امروزه در میان آنان شایع است، همان است که همه ی پیامبران خدا برای مبارزه با آن مبعوث شدند.
بعضی می گویند اگر محمد آخرین پیامبر نباشد، چه پیامبری بعد از او ظهور کرده است؟ کدام پیامبر توانسته است مانند او چنان تحول بزرگی را در تاریخ ایجاد کند؟ پاسخ این است که ما در قرآن می آموزیم که ممکن است پیامبری هزار سال مردم قومش را دعوتند و جز تکذیب و تمسخر و آزار چیزی عایدش نشود. چه بسا پیامبرانی که ظهور کرده اند و کسی به آنان اعتنا نکرده است و در گمنامی مرده اند یا کشته شده اند. از آن طرف هم باید در نظر بگیریم که امروزه میلیاردها نفر که مدعی پیروی از پیامبران خدا هستند، آشکارا در کلیساها و زیارتگاهها بت پرستی می کنند و به نام پیامبران خدا در برابر مبانی عقلی و اعتقادی و اخلاقی دین می ایستند. اینکه تصور کنیم امروزه چند میلیارد نفر پیرو عیسی و چند میلیاردنفر هم پیرو محمد هستند، توهمی بیش نیست. ضمن اینکه پیروان اسمی هریک از این پیامبران خود به دهها فرقه تقسیم شده اند و با یکدیگر اختلاف دارند. واقعیت این است که پیامبران خدا جرقه هایی را در ظلمت تاریخ زدند که به سرعت پس از آنان خاموش شد. بنی اسرائیل را به یاد بیاوریم که در غیبت موسی نتوانستند حتی چهل روز بر دین او باقی بمانند و به گوساله پرستی روی آوردند.
قرآن بارها از تعجب مردم در مواجهه با پیامبر جدید سخن گفته است. معاصران محمد هم با اینکه داستان پیامبران قبلی را می-دانستند و حتی به آنان ایمان داشتند، انتظار بعثت پیامبر جدیدی را نمی کشیدند. گویی آنان نیز به نوعی به خاتمیت معتقد بودند:
حقیقت این است که اگر کسی امروزه هم در میان اهل کتاب یا اهل قرآن مدعی پیامبری شود، همان واکنشهایی در میان سنتگرایان مذهبی بروز خواهد کرد که در قرآن به تفصیل بیان شده است: مردم از چنین ادعایی تعجب خواهند کرد، مدعی را مسخره خواهند کرد، او را آزار خواهند داد و احتمالا از سرزمینش اخراج خواهند کرد و حتی به قتل خواهند رساند.
پیامبری به این نیست که کسی بخواهد مانند عیسی به اذن خدا مرده را زنده کند یا مانند موسی به اذن خدا دریا را بشکافد. مشرکان معاصر محمد همین تصور را از پیامبری داشتند و از او انتظار داشتند که آسمان را بشکافد و از زمین چشمه جاری کند. حتی لازم نیست که پیامبر جدید، کتاب جدیدی برای مردم بیاورد، چنانکه بسیاری از پیامبران بنی اسرائیل همان تورات موسی را تبلیغ کردند و چیزی جز یک مبلغ ساده ی دینی نبودند. اگر پیامبران را بشری مانند دیگران بدانیم و پیامبری را به پدیده ای نامعقول و تخیلی تبدیل نکنیم، خواهیم دید که هم اکنون هم پیامبران بسیاری در جهان حضور دارند، اگرچه دیگر خود را به اسم پیامبر نمی-خوانند. این سخن درستی است که دانشمندان وارثان پیامبران هستند: العلماء ورثه الأنبیاء. حقیقت جویی انسان در هیچیک از حوزه های معرفت به پایان نمی رسد، و هیچ معلمی در هیچ شاخه ای از معارف انسانی آخرین معلم نیست.
بی هیچ تردیدی، باور به خاتمیت یکی از عوامل بنیادی جمود و تحجر و عقب ماندگی اهل قرآن است. تصور کنید که کسی ادعا کند مثلا در ریاضیات، کتابی که هزار سال پیش نوشته شده است آخرین کتاب ریاضی است و نویسنده ی آن هم آخرین ریاضیدان است. این ادعای نامعقول چه حاصلی جز عقب ماندگی علمی دارد؟ اهل قرآن در حالی می گویند محمد آخرین پیامبر و قرآن آخرین کتاب است که خود به فرقه های مختلفی تقسیم شده اند و نمی توانند به اجماع برسند که تعالیم «آخرین پیامبر» چه بوده است!
|
- دوستی با مردم دانا نکوست دشمن دانا ، به از نادان دوست
- مدارای اسلام با ادیان دیگر
- گفتوگوی عاشقانهی "خسرو و شیرین" به زبان آلمانی
- گفتگوی تمدنها ، صلح و امنیت جهانی
- لبنان نماینده تمدن های گوناگون
- برخورد تمدنها
- گفتگوي تمدن ها - انسان هاي روي زمين
- روز گفتگوی تمدن ها
- قانون در طب ابن سينا، ميراث فرهنگي و حاصل گفتگوي تمدنها
- زادروز تولد آلفرد نوبل : از اختراع ديناميت تا اهداي جايزه صلح
- گفتاری از آیت الله شهید، دکتر سید محمد حسینی بهشتی / حج مسخ شده
- فرزندان آدم و حوا چگونه ازدواج کردند
- پیشنهاد آمریکا برای بازگشایی سفارتخانه در ایران
- سلمان فارسی برگرفته از ویکیپدیا ، دانشنامهٔ آزاد
- خیابان کوروش در شهرهای اسرائیل
- اهداء دیپلم افتخار انجمن دوستی ملل یونان به یک گروه ایرانی
- مقایسه «روابط جنسی قبل از ازدواج» در میان پیروان ادیان بزرگ
- ره یافتی برای تحلیل تاریخی قیام ابا عبدالله الحسین (ع)؛ "فاجعه جهل مقدس" در عاشورا؛ گفتاری از دکتر مصطفی محقق داماد
- روشنفكري ديني در تحقق اهدافش موفق بود 'گفتگو با فاطمه صادقی
- در سی ساله انقلاب همیشه در برهه حساس بوديم! انقلاب کردیم تا بتوانیم اعتراض کنیم اما ميگويند انتقاد هم نكنيد
- گفت و گوی عصر ایران با دکتر مهدی گلشنی درباره "نسبت علم و دین" علم نمی تواند خدا را نفی کند
- قدرداني واتيکان از مواضع آيت ا... سيستاني
- نسل ما نسل کورش کبير است
- پیام صلح کریسمس در "سرزمین موعود" مراسم کریسمس در بیتلحم، زادگاه عیسی مسیح
- «میرجلالالدین کزازی» در جشن بزرگداشت شب چله : کریسمس از یلدای ایران اقتباس شده است
- معصومیت از دست رفته : لزوم همدلی جهانی در مورد حقوق کودکان
- وکلند و سیدنی آغازگر جشنهای سال ۲۰۱۳ میلادی : سال ۲۰۱۳ میلادی آغاز شد
- عملكردها در زمينه حقوق انسان نبايد به تضعيف دين بيانجامد
- سيماي پيامبر اسلام حضرت محمدابن عبدالله (ص) در قرآن کريم
- حجتالاسلام مقدم : انبيا براي احترام گذاشتن به حقوق انسانها آمدهاند
- پيامبر براي چه غمگين بود ؟
- صالحی: توهین به صحابه پیامبر (ص) و همسر ایشان [عایشه] کار دشمنان اسلام است
- یادداشتی از رسول جعفریان؛ برخورد امام رضا (ع) با ادعاهای هاله نوری غالیان
- بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر اندازیم ... فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم
- شهر زیر زمینی «مطماطه» در تونس + تصاویر
- متن دستنویس سخنرانی «همینگوی» در مراسم نوبل ادبیات کشف شد
- پيام آيتالله هاشمي رفسنجاني به همايش بيداري قرآني
- آيتالله هاشمي رفسنجاني : استقلال و پیشرفت نیاز به همکاری احزاب، اقوام و مذاهب دارد
- حسين کرمي، جراح زبردست کليه، قاري ممتاز بين المللي و حافظ کل قرآن / قرآن نقاط تاريک زندگي ام را روشن کرده است
- امید بخشترین آیه قرآن کریم کدام است؟ «و لسوف یعطیک ربک فترضی»یعنی «و پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی»
- ازدواج فرزندان آدم و حوا چگونه صورت گرفته است ؟!
- این عالم که به پایی بود، با اعتدال در پای بود / نوروز؛ زمان بازگشت به خط اعتدال و آغاز حیات نو
- جایگاه زنان در نقاشی های صدر اسلام چگونه بود؟ از خنیاگری زنانه تا نماد بالندگی
- ارتباط مسئله شر و وجود خدا در مسحیت بر اساس دیدگاه افلاطون وآگوستین
- يكي از اهداف حضور من در بُعد سياست خارجي، كم كردن كينههاي مذهبي و تقويت وحدت بين شيعه و سني در جهان اسلام بود
- رابطه انسان و دين 1 حجتالله جودکی *
- «سفيد» مردی بر چهره «سیاه» دنیا : ميبخشم اما فراموش نميکنم / به بهانه 95 سالگي نلسون ماندلا
- اسلام در دنيای مدرن از نگاه آيتالله سيد مصطفي محقق داماد
- دين تعبدي/ حجتاله جودكي / از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسؤولند.
- مفهوم و گستره «اعتدال» در گفتمان ديني
- در نظر آقا نجفی قوچانی منصب و مقام ارزشی نداشت و هدف او فقط رضای خدا و خدمت به مردم بود.
- تدابیر امامصادق (ع) برای مقابله با فرقه های انحرافی و شیعیان غالی
- نقد شعار مرگ بر ضد ولایت فقیه .::نه خودش اصل دین و نه انکارش کفرآور و فسق است. کسانی که غیر از این را می گویند نیز اهل بدعت بوده و از باب نهی از منکر باید آنان را طرد کرد
- در مسير گفتوگوي تمدنها تا ائتلاف تمدنها در گفتوگو با تقي آزاد ارمکي / گفت و گوی تمدن ها ؛ گذر از تعارض به تعامل جهانی
- عضو هیات رئیسه مجلس ششم در گفتگو با "تدبیر و امید": گفتگوی تمدن ها جایگاه انقلاب را به حركت عقلاني و بشردوستانه تبديل كرد
- «اخلاق» را بر صدربنشانيم / مصطفي ملكيان
- امام؛ پیشوای سیاسی یا الگوی ایمانی ؟ و نقد آن توسط محمدعلی شاهآبادی / روزنامه بهار
- محمد تقی فاضل میبدی استاد برجسته حوزه و دانشگاه مفید قم / در حاشیه سخنان نادرست مصباح یزدی
- « انَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذهِب عَنکمُ الرِّجس اهل البَيتِ وَ يُطهِّرَکم تَطهيراً؛خداوند فقط مي خواهد پليدي و گناه را از شما اهل بيت دور کند و کاملاً شما را پاک کند.»
- نامه امام علی(ع) به مالک اشتر: ای مالک! اگر شب هنگام کسی را در حال گناه دیدی، فردا به آن چشم نگاهش مکن ، شاید سحر توبه کرده باشد و تو ندانی
- عللِ ماندگاری و جاودانگی قیام امام حسین(ع) / حسين(ع)؛ پرچمدار اصلاحطلبي و اصلاحگري
- مولانا عبدالحمید، امام جمعه اهل سنت زاهدان: قیام امام حسین، قیام در برابر ظلم و استبداد بود
- دکتر معصومه ابتکار: عاشورا،مصاف عاشقان آزاد نه مقلدان موظف
- مراسم ویژه دهه دوم محرم در بنیاد امید ایرانیان / عاشورا زمانی رخ داد که جامعه اسلامی از درون پوسیده شده بود
- درس های عاشورا برای انسان ایرانی
- امروز چراغی درخشان در جهان از تابیدن باز ایستاد؛ نلسون ماندلا، «نماد آزادیخواهی» در جهان در گذشت
- هاشمی رفسنجانی در دیدار با دانشجویان : اسلام دین گفتوگو و شنیدن نظرات مختلف است
- جماران در گفت و گو با علیرضا بهشتی حسینی استاد فلسفه سیاسی : قانون اساسی مشروعیتش را از مردم می گیرد نه ولی فقیه
- دکتر محمود سریع القلم استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی : تفكر دينی اصالتاً ضدپوپوليسم است
- جواد طباطبایی : فهم ما از فلسفه سياسی ابتدایی است
- ضياء موحد : وضعیت فلسفه تحلیلی در ایران
- جریان انحرافی در شیعه و غلو درباره امام حسین (ع)
- بیست و پنجم دسامبر سالروز تولد پیامبر صلح و دوستی، مهربانی و مودّت عیسی مسیح(ع) مبارک باد.
- محمد؛ رحمهللعالمین است و برترین بنده خدا / تو آفتاب روشن حقیقت بودی در شام تیره زندگی
- آیتالله غرویان در گفتگو با سلام نو: نباید کارهای حساس به جبهه پایداری سپرده شود/جبهه پایداری میخواست جلوی اندیشه مرا بگیرد
- یونسی: نباید کسی به دلیل اعتقاد به یک دین و مذهب احساس محرومیت کند / باید همه دنیا را به صلح و آشتی دعوت کنیم
- آیات یکم تا پنجم سوره بقره (۱) تفسیر آیت الله خامنه ای از تقوا و خصوصیات متقین
- آیت الله امامیکاشانی : رییسجمهور با منطق و استدلال با دنیا سخن میگوید
- آیت الله مصطفی محقق داماد: دین رحمانی را در انقلاب اسلامی نشان دهیم
- تکرار اظهارات جنجالی در مورد نظر امام (ره) درباره «جمهوریت» و «حکومت اسلامی» از سوی مصباح یزدی: امام (ره) چون درصدد نفی حکومت سلطنتی بودند، لفط جمهوری را به کار بردند/ امام براي اقناع طرفهاي مقابل، به رأي مردم استدلال ميكنند
- سیدحسین موسوی بلده: از فیس بوک در مسیر فعالیتهای قرآنی استفاده میکنم
- آیت الله غرویان: فعالان سیاسی در اظهارنظرها، شرایط زمان را در نظر داشته باشند
- قرائتی: هم آسمان و هم زمین را از دست دادهایم/ از دین، خنده را رها کرده و به گریه چسبیدهایم
- ویژگیهای حکومت اسلامی، حاکم اسلامی، حقوق شهروندان، رابطه دولت با شهروند و … از نگاه علی(ع)
- نوروز که هرساله توسط ميليونها انسان در سرتاسر دنيا جشن گرفته ميشود پيام آور احترام، درک متقابل و صلح براي همه مردان و زنان است.
- / محمدجواد حجتی کرمانی / «آشتی ملی» و تبار ایرانی عمامه و کراوات
- بازرگان و سه گانۀ ایران، دین و دموکراسی
- نخستین گفتگوی والرشتاین در ایران
- پیام صلح و دوستی ایران برای منطقه ملتهب و آشوبزده خاورمیانه
- مولوی عبدالحمید اسماعیلزهی، سرپرست شورای هماهنگی مدارس اهل سنت استان سیستان وبلوچستان:اصل این است که افراط گرایی با اسلام سازگار نیست و اسلام دینی وسیع و معتدل است.
- مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از مداحان : در جلسات دینی به کینهورزیهای مذهبی دامن نزنید
- اعتدال و ميانهروي / منبع: روزنامه آرمان روابط عمومي
- سخنرانی منتشر نشده ای از شهید دکتر بهشتی در میان مردم قم/ مبادا بر خلاف دستور قرآن، مسلمان بودن و مسلمان زيستن را بر مردم تحميل كنيد
- سروش محلاتی تشریح کرد؛ تقابل عدالت خواهی علی(ع) با افراط گری های مریدان خود
- سه مشخصه فرهنگ آلمانی/ روحیه تیمی، تمرکز مطلق روی هدف و کادرسازی
- علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: خداوند سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خود مقدم قرار داده است، پس هر کس که برای اداء حقوق بندگان خدا قیام کند، در حقیقت، این عمل، او را به ادای حقوق الهی می کشاند.
- عبدالعزیز آل شیخ رئیس هیئت علمای مسلمانان و مفتی اعظم پادشاهی عربستان سعودی نسبت به "آسان پنداشتن ارتکاب جنایت قتل" از سوی گروههای افراطی مدعی اسلام شدیدا هشدار داد.
- صبر و ملایمت طالقانی در برخورد با مخالفان ریشه در ایمان او به پیروزی و برتری اندیشههای اسلامی داشت.
- آیت الله وحید خراسانی: استفاده از آنتن ماهواره اشکالی ندارد
- خلاصه دعای عرفه ( با ترجمه دکتر علی شریعتی )...پروردگار من! من را از شر آنان كه در زمين ستم مي كنند در امان بدار!
- تقدیر مولوی عبدالحمید از ایجاد عیدگاه جدید برای اهل سنت در زاهدان
- در آستانه عید غدیر، بررسی شاخصه های حکومت امیر المومنین علیه السلام، گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن موحدی ساوجی
- آزادي انديشه و بيان از منظر قرآن كريم/ موحدی ساوجی، عضو هیات علمی پژوهشی مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید
- جاي خالي انديشههاي طالقاني/ استراتژي طالقاني براي رواج انديشههاي خالص ديني در جامعه، گفتوگو، مدارا و بحث بود
- برتری عدالت بر مصلحت در کلام علی (ع)، استاد مرتضی مطهری
- ريشه همگرایی توسعه یافتهها و واگرایی جهان سوميها در چيست؟
- بررسی علت فاجعهآفرینی دینداران در کربلا/ سروش محلاتی: بسیاری از فجایع، با انگیزه های دینی انجام میشود
- دسته بندی جامع از براهین باور به وجود خدا/ مصطفی ملکیان: ایمان به خداوند، در زمره عواطف است
- دیدگاه امام خمینی درباره تعرض به زنان بدحجاب: این گونه دخالت ها براى مسلمان ها «حرام» است
- نقش متفکران و علمای دین در پيدايش افراطيگري/ دکتر حسن اکبری بیرق
- پاسخ فاضل میبدی به رحيميان و آقاتهراني
- رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام تصریح کرد که شیعه واقعی باید رعایت اخلاق اسلامی و احترام به همنوعان را از تعالیم ائمه (ع) بیاموزد.
- چرا جلوی رفتار خلافوحدت گرفته نمیشود؟ «اهانت به نمادهای برادران اهل سنت از جمله اتهام زنی به همسر پیامبر اسلام [عایشه] حرام است.
- اگر قرار است وحدتی پیدا شود جز در بستر اخلاق پیدا نمی شود و جز در بستر اخلاق نمی ماند
- درسهای حضرت محمدمصطفی(ص)؛ از مصلح تا حاکم/ میثم محمدی
- این مدعیان را با محمد (ص) چه کار؟ غلامعلی رجائی
- رئیسجمهور آمریکا: کشورش نه با اسلام بلکه با کسانی در جنگ است که اسلام را به انحراف کشانده اند/ مسئول خشونت و تروريسم نه اديان بلکه انسانها هستند.
- گفتمان امام موسی صدر؛ “برای انسان، گرد هم آمدهایم”
- آیا روشنفکری دینی همان روشنفکری دینداران است؟| یاسر میردامادی
- آنچه «روشنفکری دینی» نیست/ من چه غم دارم که ویرانی بود؟... زیر ویرانی گنچ سلطانی بود
- مولوی عبدالحمید، امام جمعه مسجد اهل سنت مکی زاهدان: شیعه و سنی به مشترکات، وحدت و اعتدال اتکا کنند
- سیدهادی خامنهای: عبدالعلی بازرگان جوابهای خوبی به اظهارات سروش داده است
- حکمت و حکومت؛امام علي (ع) وسياست ازمنظر نهج البلاغه* دکتر محمد جواد اطاعت
- ارائه اولین ارزیابی علمی از قیام بشر علیه خود/ دوازده دستاوردی که به پایان جهان میانجامد
- این لحظه دوباره در آینده ای نزدیک باز نخواهد گشت. معتقدم دو کشور دارای فرصت تاریخی برای حل مسالمت امیز مسئله هسته ای هستند فرصتی که نباید آن را از دست بدهیم.
- پیام تبریک یونسی بمناسبت تولد زرتشت: «زرتشت»اولین پیامآور یکتاپرستی، صلحطلبی، رعایت حقوقبشر، راستی و درستکاری در جهان بود.
- تحول معنی کلمه «عورت» در قرآن| ابوالفضل ارجمند
- فهم قرآن بدون شناخت فرهنگ عرب پیش از اسلام ممکن نیست| ابراهیم منهاج
- چگونگی سازگاری دین و عقل(1)/ منبع: مجله چشم انداز ایران شماره ۹۰ ویژه اسفند ۱۳۹۳ و فروردین ۱۳۹۴
- چگونگی سازگاری دین و عقل، پرسشی دیرین است که...(2)
- نزديكي آمریکا و کوبا پس از ۵۷ سال خصومت/ رائول کاسترو: باراک اوباما انسانی صادق است
- باید راه را دوباره تعریف کنیم| سید علیرضا بهشتی
- رضا صادقیان در یادداشتی در سایت انصاف نیوز: ایران و عربستان و واکنشهای عاطفی
- گزارشي از سفر سرمایهگذاران آمریکایی به تهران/ تكاپو براي روزهاي پس از پايان تحريمها
- ایران در «تعامل» يا «تقابل» با شرق و غرب؟ / عطا افشاریان
- مولوی اسحاق مدنی: اگر علی(ع) نبود، اسلام پیش نمیرفت
- نقش مثبت "فارسی ایر" و "انگلیسی ظریف" آنها یکدیگر را "جان" و "جواد" خطاب میکنند
- سیدحسن خمینی: بزرگترین دِین ما این است که نام امام را برای جامعه و نسل بعد، توام با آزادگی، رفاه و مشکل گشایی زنده نگه داریم.
- گزارش یک مناظره؛ از «علم و دین» تا «علمِ دینی»
- فراستخواه: مدرنیته به معنای افول دین نیست
- بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار جمعى از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور
- وحدت و اتحاد، الفت میان مسلمانان، دعوت مردم به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، از جمله خواسته های قران از جوامع اسلامی است.
- آیت الله محمد علی ایازی: نشانی از اینکه پیامبر(ص) بخواهد فردی را به زور و با جنگ مومن کند نیست/ قرآن تنها اجازه جنگ با کفاری را می دهد که به جنگ روی آورده اند
- روایتی خواندی از بازدید مقام معظم رهبری از نمایشگاه کتاب
- حجت الاسلام سید حسن خمینی یادگار گرامی امام گفت: راه جلوگیری از تکرار اشتباهات نسل های قبل وجود اعتماد بین نسلی است.
- بامیان در افغانستان رسما پایتخت فرهنگی سازمان سارک شد
- گفتمان اصلاحات بر پایهٔ اعتقاد به کنش ارتباطی میان فرهنگها و دولت با مردم به ارادهٔ آزاد و آزادی خواهی ذاتی انسان میرسد
- ۳ نکته برای کمتر کردن درد و رنج های زندگی/ از استاد مصطفی ملکیان
- ۳ نکته برای کمتر کردن درد و رنج های زندگی/ از استاد مصطفی ملکیان
- رهبر معظم انقلاب اسلامی: پذیراى جوان ها باشید. با روى خوش هم پذیرا باشید؛ با سماحت، با مدارا.
- باراک حسین اوباما، رئیس جمهور آمریکا با صدور بیانیه ای حلول ماه مبارک رمضان را به مسلمانان تبریک گفت.
- مربی تیم آمریکا: مردم ایران عالی هستند/ بسیار مشتاقم باز به ایران بیایم
- دکتر شهریار عدل درگذشت: شهریار عدل به هزینه خود برای ثبت جهانی تخت جمشید، چغا زنبیل و میدان نقش جهان اصفهان وارد عمل شد
- ایرانیان همچنین بر اساس آموزه های الهی خود، ارزش های انسانی و انسانیت را نیز همواره در سرلوحه کاری خود قرار داده اند.
- در گفتگویی با رئیس حوزه علمیه کاشان: نظر آیت الله یثربی درباره حجاب اختیاری و حضور بانوان در ورزشگاه
- در گفتگویی با رئیس حوزه علمیه کاشان: نظر آیت الله یثربی درباره حجاب اختیاری و حضور بانوان در ورزشگاه
- رییس جمهور اتریش: مردم ایران و امریکا توافق را تایید خواهند کرد
- اوحدی در گفتوگو با ایلنا اعلام کرد: جزییات سفر زائران به حج تمتع 94/ امسال 60 درصد پروازها مستقیم به مدینه میرود
- واشنگتن پست: آنان مبناي اعتمادسازي را گذاشتند/ نام کري و ظريف در کتب تاريخي جهان ثبت خواهد شد
- روزنامه انگلیسی ساندی تایمز مدعی شد باراک اوباما قصد دارد در سال 2016 به تهران سفر کند
- آیت الله هاشمی: گره های بی ربط سیاست خارجی بعد از توافق باز خواهد شد
- ترجمه فارسی/ متن کامل برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)
- کری نمی توانست کلمات را ادا کند اما در نهایت بغض خود را فرو خورد و گفت: «من به جنگ رفتم و برایم روشن شد که دیگر هیچ وقت نمیخواهم به آنجا بروم»
- اوباما: توافق با ایران فرصت تاریخی است/ دو راه بيشتر مقابل ما نبود؛ جنگ يا ديپلماسي
- وزیر خارجه بریتانیا اعلام كرد: سفارت انگليس در تهران بازگشایی ميشود
- فدریکا موگرینی رئیس سیاست خارجه اتحادیه اروپا در مصاحبه با روزنامه ال موندو خاطرنشان ساخت که در صورت عدم توافق هسته ای، حمله نظامی جایگزین آن بود.
- باراک اوباما و دیوید کامرون عید فطر را به مسلمانان جهان از جمله مسلمانان آمریکا تبریک گفتند.
- روحانی در تماس تلفنی نخست وزیر انگلستان: خواهان توسعه روابط بر مبنای منافع و احترام متقابلیم
- وزارت خارجه ايران منتشر كرد؛ متن کامل و ۵ ضمیمه برنامه جامع اقدام مشترک
- بازخوانی نامه تاریخی امام(ره) درباره موسیقی و شطرنج: با برداشت بعضی ها از اسلام مردم باید بروند در صحراها زندگی کنند
- ملکیان و پساروشنفکری دینی/ دکتر مصطفی ملکیان
- نقد حال تشیّع: امیدها و نومیدی ها/ سخنرانی دکتر سیدحسین مدرسی طباطبایی درمونتریال کانادا
- «ای خدا! تو خوب می دانی که ما برای قدرت طلبی، یا دنیا خواری قیام نکردیم، بلکه خواستیم احکام روشن دین تو را به کار بندیم، و کشور اسلامی را اصلاح کنیم،
- رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام » رابطه با آمریکا، مستلزم جبران گذشته و قدمهای جدید آمریکا به سوی ایران است
- رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام » رابطه با آمریکا، مستلزم جبران گذشته و قدمهای جدید آمریکا به سوی ایران است
- آیتالله خامنهای رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار آقای هاینس فیشر رئیسجمهور اتریش: تاکنون صحبتهایی از طرف دولتهای اروپایی مطرح شده است، اما باید منتظر آثار عملی این اظهارات بود.
- روحانی دوم مهر به نیویورک میرود: امروز جهانیان آماده شنیدن پیام صلح آمیز مبتنی بر حقوق متقابل هستند.
- مباهله رسول اكرم (صلي الله عليه وآله) با مسيحيان نجران: . شما را دعوت میکنم که از ولایت بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند درآیید
- سروش محلاتی در پیش همایش بین المللی حقوق و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی(س): عده ای از زمان تدوین قانون اساسی بنای تعارض با اندیشه امام را گذاشتند/ برخی حق تعیین سرنوشت از سوی مردم را به رسمیت نمی شناسند
- گزارش جماران از میزگرد «مبانی فقهی حق الناس بودن رأی مردم»؛ فخار طوسی: نظریه حق الناس بودن رأی مردم وجوه قابل تفسیری دارد/ قاضی زاده: شرط مشروعیت حکومت اقبال مردم به آن در قالب رأی است
- گزارش جماران از میزگرد «مبانی فقهی حق الناس بودن رأی مردم»؛ فخار طوسی: نظریه حق الناس بودن رأی مردم وجوه قابل تفسیری دارد/ قاضی زاده: شرط مشروعیت حکومت اقبال مردم به آن در قالب رأی است
- پژوهشی در موانع عملی وحدت| سیدمحمدعلی ایازی
- به بهانه اهدا جایزه صلح نوبل به تونس؛ جهان، صلح مردمی میخواهد
- رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از دانشجویان و استعدادهای برتر: حضور انبوه نخبگان جوان و حرکت عظیم و پرشتاب علمی و فناوری که آغاز شده است، آینده ای روشن و همراه با پیشرفت و اقتدار و نفوذ روزافزون معنوی در منطقه و جهان خواهد بود
- بررسی آداب عزاداری در گفت و گوی جماران با حجت الاسلام والمسلمین غرویان؛ مردم در مجالس عزاداری که حرف های تفرقه انگیز گفته می شود، ننشینند/ جهانیان عزاداری ما را می بینند پس امام حسین(ع) را درست معرفی کنیم
- حجه الاسلام عبدالرحیم اباذری: اصول گرایی و اصلاح طلبی در نهضت حسینی
- آیتالله سید محمد علی ایازی استاد حوزه و دانشگاه و قرآن پژوه: این نیست که بگوییم اصل در اسلام جنگ است. اتفاقا اصل صلح و پیشگیری از خونریزی است. بدینجهت نه امام حسین(ع) هیچگاه میخواسته وارد جنگ شود و نه امام حسن(ع).
- سنت اسلام لیبرال به چه معناست؟ نگاهی به کتاب سنت اسلام نواندیش در ایران
- وزیر خارجه آمریکا از مسجد «سلطان» و قرآن تاریخی که در آن نگهداری می شود در «آستانه»، پایتخت قزاقستان بازدید کرد.
- مولوی عبدالحمید: مشترکات شیعه و سنی غیرقابل شمارش و اختلافات جزئی است/ به امام حسین(ع) اقتدا میکنیم و جلوی افراطگری ایستادهایم
- حجت الاسلام والمسلمین مسعود ادیب از مدرسین برجسته حوزه و دانشگاه و شرح و تفسیر سوره مبارکه عصر
- یونسی: کوروش به پیروان ادیان امنیت داد/ «ایران مهد همزیستی مسالمت آمیز ادیان»
- «و کذلِکَ جَعلناکُمْ اُمَّةً وَسَطاً»؛ «و این گونه شما را امت میانه قرار دادیم». (بقره: ۱۴)
- رئیس جمهوری: بله امکان پذیر هست که بین ایران و آمریکا یک رابطه غیرخصمانه و بدون تنشی برقرار شود/ کلید این کار در واشنگتن است و در تهران نیست. اگر این کلید در تهران بود من حتما از آن استفاده می کردم
- باراك اوباما با حضور درمسجدی در آمریکا، ضمن ابراز نگرانی از افزایش آزار مسلمانان، اسلام را حامل پیام صلح دانست و از رسانه های آمریکا خواست به جز انتشار حوادث مربوط به شمار اندکی از افراط گرایان منحرف، پیام صلحطلبانه اسلام و مسلمانان واقعی را به تصوی
- یک آموزگار فلسطینی به دلیل تلاش و فعالیت های آموزشی، جایزه نوبل بهترین آموزگار جهان را به دست آورد.
- دیپلماسی ایران در قبال آمریکا/ با امریکا چه کنیم؟/ «شاه کلید» یک رابطه خاص/ «سید حسین موسویان» استاد دانشگاه پرینستون امریکا
- ایران، کشوری هسته ای، اما متعهد به صلح جهانی/ پایان «جان سخت ترین بحران»/نقطه ای طلایی در تاریخ دیپلماسی جهان
- باراک اوباما، رئیس جمهوری ایالات متحده فرا رسیدن نوروز ۱۳۹۵ را تبریک گفت. او گفت امیدوار است دوستی بین مردم ایران و آمریکا به رشد خود ادامه دهد.
- دستیار ویژه رئیس جمهور در امور اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی به مناسبت سالروز تولد پیامبر بزرگ زرتشتیان پیامی صادر کرد.
- علی یونسی، دستیار ویژه رئیس جمهور در امور اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی به مناسبت سالروز تولد پیامبر بزرگ زرتشتیان پیامی صادر کرد.
- کنسرت موسیقی سنتی ایرانی همزمان با جشن باستانی نوروزی توسط گروه صبا در شهرهای مختلف یونان برگزار شده است.
- حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن معزالدینی امام جمعه موقت یزد: ساختن جامعه، حلم، رحمت، عفو و سعه صدر میخواهد/ باید با توجه به مشترکات فراوان گرد هم بیاییم، هم خودمان حرف بزنیم و به دیگران اجازه دهیم حرف بزنند و آنچه میتواند موفقیت بیاورد، اعتدال است
- عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی گفت: در گذشته برخی حتی با داشتن تلویزیون و رادیو مخالف بودند و آن را حرام تلقی میکردند ولی با آمدن جمهوری اسلامی برخی از این کجفهمیها از بین رفت.
- مولانا عبدالحمید روحانی، امام جمعه اهلسنت زاهدان: مردم ایران «دارای تمدن دیرینه هستند و هرگز در تردد حجاج بیتالله الحرام مزاحمت ایجاد نخواهند کرد».
- سید مصطفی محقق داماد در هفتمین اجلاس مجمع جهانی اسلام در یزد: ریشه اتفاقات و جنایتها در کج اندیشی های دینی و برداشتهای غلط از ظواهر دین است و جای انکار نیست.
- ایت الله امجد در مراسم احیای شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان مطرح کرد: کسی می تواند امر به معروف و نهی از منکر کند که دو شرط "عقل" و " اعتدال" را داشته باشد/ اگر عدالت را در جامعه رعایت کنیم بسیاری از مشکلات حل می شود
- دومین جلسه از سلسله درسگفتارهای «حقوق شهروندی؛ جستاری در طریق پرچالش علوم انسانی»،امکان حقوق شهروندی در جامعه دینی
- نگاهی به آثار و فعالیت های ابوریحان بیرونی خالق نظریه های ماندگار
- سردار رحیم صفوی فرمانده پیشین سپاه و مشاور و دستیار ارشد رهبر انقلاب: «پیشنهاد من این است که ما باید روابط مان را با کشورهای عمان، کویت و قطر بیشتر کنیم و در رابطه با سعودی ها مدارا کنیم. ما به هیچ وجه نباید به سمت تنش با سعودی ها حرکت کنیم.»
- عاشورای حسین (ع) نماد چيست؟ فرهنگ حسینی؛ فرهنگی ضد افراط گرایی/ محمد توکلی
- روز کوروش کبیر، بزرگداشت یکتاپرستی، آزادمنشی، مدارا، صلحدوستی، خردورزی، مردمداری، کشورداری و انساندوستی، و میراث مشترک ایرانیان با هر دین و زبان و از هر قوم است.»
- برای صلح بين اسرائیل و فلسطین اوباما - کری در کسوت نلسون ماندلا؟ روزنامه بهار/ امید پورعزیز
- بازخوانی یک اندیشه/ هاشمی رفسنجانی: هیچ مشکلی با اقلیتهای مذهبی به ویژه مسیحیان ایران نداشتیم و نداریم
- نماینده زرتشتیان در مجلس شورای اسلامی: فرهنگ ایران در جهت احترام به انسانیت به گونهای است که همه ما در کنار هم زندگی میکنیم و برای پیشرفت کشورمان تلاش میکنیم.
- یونسی: توسعه کشور نیازمند مشارکت همه اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی است
- پنج نشانه چرخش عربستان/ به گزارش دنیای اقتصاد، نشانههایی از نرمش ریاض در قبال تهران در حال هویدا شدن است.
- در گفتوگو با جاوید قربان اوغلی مطرح شد: روایتی از تجریه آشتی ملی در آفریقای جنوبی
- کاروان سرزمین برادری در پایان این سفر، که نشان دهنده وحدت میان شیعه و سنی است، به اقامه نماز جمعه در کنار مردم و روحانیون اهل سنت خواف پرداختند.