چگونگی سازگاری دین و عقل(1)/ منبع: مجله چشم انداز ایران شماره ۹۰ ویژه اسفند ۱۳۹۳ و فروردین ۱۳۹۴ |
چگونگی سازگاری دین و عقل، پرسشی دیرین است که هرچند وقت و در مواجهه با بعضی رخدادهای اجتماعی و فرهنگی یا سیاسی دوباره مطرح میشود. طی ۳۵ سال حکومت دینی در کشور، سازگاری میان این دو مقوله در معرض چالش و آزمون جدی قرار گرفته است. در یکسو مدیران کشور درستی سیاستگذاریها، تصمیمات و اقدامات خود را در همه زمینههای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و در روابط داخلی و بینالمللی مستند به احکام و معیارهای دینی میکنند و در مقابل بخش قابلتوجهی از منتقدان، اقدامات مزبور را با استناد به موازین عقل و عرف موردانتقاد قرار میدهند و بر ناسازگاری میان دین و عقل پای میفشارند. درحالیکه پیشازاین آزمون، دعوی هماهنگی دین و عقل یا عقلانیبودن عقاید و ایمان دینی ازجمله به اقتضای «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع»، مقبولیت بیشتری داشت و کمتر مورد مناقشه قرار میگرفت، اما افزایش نگرانکننده اقدامات خلاف عقل و مصلحت عموم تحت عنوان تکلیف شرعی و دینی، بنیان دعوی عقلانیبودن احکام دینی را در نگاه کثیری از مردم و برخی صاحبنظران سست نموده تا دگربار بر تعارض میان باور دینی و پایبندی به الزامات عقلی اصرار ورزند یا از متناقضبودن روشنفکری و دینداری سخن به میان آورند. اکنون با تیزبینی و موشکافی بیشتری معتقدات دینی در پرتو تجربیات این دوره و یافتههای علمی و فلسفی مدرن در بوته نقد گذاشته میشود.
ادعای متناقضبودن روشنفکری و دینداری مبتنی بر این فرض است که «تعبد» لازمه تدین است و تعقل لازمه روشنفکری و این دو، یکجا جمع نمیشوند. میگویند دیندار کسی است که هر حکم صادرشده از مرجع دینی را بیچونوچرا بپذیرد، درصورتیکه روشنفکر بدون تأیید عقل، حاضر به قبول هیچ حکمی نیست. میگویند تعبد «یعنی سخن کسانی را بدون چونوچرا پذیرفتن و سخنان دیگران را برای پذیرفتن، عرضهکردن بر سخنان آنها» و نتیجه میگیرند که «کسی نمیتواند بگوید من پیرو فلان دین هستم، ولی سخنان پیامبر آن را بدون دلیل قبول نمیکنم».
اگر این نحوه نگاه و رویکرد به کثیری از دینداران نسبت داده میشد، قابلقبول بود، ولی اساس و قوام دین و دینپروری را بر تعبد پنداشته و مدعیاند که «قوام و رکن اصلی دینپروری و دیانتپیشگی و متدینبودن تعبد است و تعبد با عقلانیت سازگار نیست و تعبد یعنی اینکه اگر کسی گفت، الف ب است و من بگویم چرا؟ بگوید به این دلیل که x گفته است و این x میتواند بودا، کریشنا، عیسی مسیح، موسی و هرکس دیگر باشد».
سخن من در این مقاله این است که دستکم تا آنجا که به تعریف و شیوه تبلیغ دین از منظر قرآن مربوط است، این ادعا نادرست است. در آنجا نه کسی از چونوچراکردن در دعوت دینی منعشده و نه در اثبات درستی تعالیم وحیانی بهجای ارائه دلائل و بینات، «شخص» پایه حجیت قرارگرفته است. بهطوریکه اگر معدود آیات مرتبط با احکام شریعت و فقه را مستثنی کنیم، در قرآن آیهای نمیتوان یافت که در آن گفته شده باشد این سخن را باید بپذیرید تنها به این دلیل که خدا یا پیامبر خدا گفتهاند. تمایز دین ازشریعت و استقلال دین از فقه نکته بسیار مهمی است که از نگاه کسانی که دین را ملازم با تعبد میدانند، مغفول مانده است. اینان فقه را جزء جداناپذیر دین میدانند و بنابرآن میپرسند؛ «چگونه یک متدین میتواند بگوید من به این قرآن و دین ملتزم هستم، ولی از فقهش صرفنظر کردهام؟ اگر از فقه صرفنظر کردی، یعنی از بخشهایی از قرآن صرفنظر کردهای، هرچند ۵۰۰ آیه و یک دوازدهم قرآن باشد». درحالیکه شریعت و فقه از دین متفرع میشوند، ولی بنابر تعریف و رویکرد قرآن جزو دین نبوده و «دین» بدون فقه هم کامل است. خطاست اگر تصور شود همه مطالب و معارفی که به نحوی در قرآن به آنها اشاره شده یا نقل شدهاند، جزو دین و دعوت الهیاند و دینباور مکلف به پذیرش همه آنهاست.
قرآن برای تبیین و تفهیم پیامهای وحیانی از معارف و عناصر زبان و فرهنگ (حکایات، تمثیلها، روایات تاریخی و اسطورهای یا مربوط به پدیدههای طبیعی و کیهانی) سود جسته است که کاربردی صرفاً زبانی داشتهاند؛ یعنی چندوچون آنها مطمح نظر نبوده است؛ بنابراین اگر کسی بهطور نمونه در این گفته که جایگاه نطفه مرد در محلی میان پشت و سینهها (بَینَ الصُلبِ وَ التَرائِب؛ طارق: ۷) است به لحاظ علمی تردید کند یا از چندوچون طبقات هفتگانه در آسمان و زمین پرسش کند (هرچند گفته شده است که در اینجا عدد هفت نشانه کثرت و به معنای بسیار زیاد است) هرگز از دایره دینداری قدم بیرون ننهاده و موضعش مصداق «یُؤمِن بِبَعض وَ یُکَفِرُ بِبَعض» نیست، زیرا فهم این نکته دشوار نیست که کارکرد وحی هدایت انسان در مسیر فلاح و رستگاری بوده است، نه آموزش بافتشناسی و فیزیولوژی بدن آدمی یا فیزیک و کیهانشناسی. دغدغهاش کمک به تأمین سلامت و رشد و اعتلای فکری، روحی و اخلاقی بشر از طریق ترغیب به تعقل و دوراندیشی و آخرتگرایی و در صدر همه پیروی از سرمشقهای الهی است و در این زمینه که همان دین باشد، از چیزی فروگذار نکرده است؛ البته از این نکته غافل نبوده است که خوبزیستن (یعنی الهی و انسانی) بدون داشتن تبیین و تفسیر درست از خود و جهان و ارتباط میان این دو، ناممکن است؛ لذا از ارائه طرحی کلی از جهانبینی مطلوب (و نه جهانشناسی) از منظر سنتها و ارزشهای الهی (توحیدی) سرباز نزده است و برای این منظور، هر جا لازم بوده از ارائه شاهد و مثال از طبیعت، جامعه و تاریخ دریغ نکرده است، اما در مقام توصیف (و نه تبیین و تفسیر) و هنگام نامبردن از این پدیدهها، از عرف و آگاهیهای متعارف در عصر خود پیروی کرده است؛ یعنی به همان صورت که مردم میدیده و عرفا میشناخته و توصیف میکردهاند. (به تعبیری پدیدارشناسانه). چون وحی میبایست به زبان و فرهنگ و ادبیات مخاطبان مستقیم آن روزی بیان میشد. بهعبارتدیگر، در مقام توصیف، با چشم مردم همعصر خود و عرف و علم زمانه به پدیدارها نگریسته است، ولی در مقام تبیین، تفسیر و «معنا» (که محتوای اصلی دین را تشکیل میدهند)، نگاه خدا را دنبال کرده است. در ادامه سخن به شواهد قرآنی این نظر اشاره خواهم کرد.
در اینکه اقتضای روشنفکری، آزادی فکر، داشتن روحیه و تفکر انتقادی و کاربرد نیروی تعقل در شناخت حقیقت و پذیرش یا انکار دعاوی دیگران است، تردیدی وجود ندارد و این دقیقاً همان روحیهای است که بر آموزههای وحیانی حاکم است. هر آنچه خلاف این نظر گفته میشود مربوط به دین مرسوم و رایج در میان اکثر دینداران یا حاکم بر بینش و عملکرد حکومتهای دینی در همه ادوار تاریخ تا امروز است و ربطی به حقیقت دعوت دینی خدا و پیامبر آنگونه که در قرآن تصریح شده است ندارد. برای اثبات این مدعا لازم است ابتدا دین از غیردین و بهطور مشخص از احکام فقه و شریعت و معرفتهای غیردینی موجود در قرآن متمایز و سپس نسبت آنها با معیارهای خردورزی بررسی و بازبینی شود.
تفاوت «وفاداری»، «تظاهر» و «خیانت» به حقیقت
تردید نیست که هدف رخداد بزرگی که با بعثت پیامبر اسلام پدید آمد، هدایت مردم به پذیرش و دنبالکردن یک زندگی انسانی و اخلاقی بر سرمشق صفات و شیوه عمل خدایی بوده است. برای توصیف دین از منظر خدا و رسول باید به منبع اصلی آن یعنی آیات وحیانی در قرآن و در تکمیل و تفصیل آن، سیره و شیوه عمل شخص پیامبر در جریان ابلاغ پیامهای وحیانی به مردم رجوع کرد. کسانی که بهجای این دو، مآخذ دیگر نظیر آرای فقها و متکلمین یا رفتار دینداران و زعمای جوامع مسلمانان را در ادوار مختلف مستند دعاوی خود مبنی بر تعبدی و نه تعقلیبودن باورهای دینی قرار میدهند، دین و رفتار دینی را از خلال ذهنیت و عمل آن افراد و گروهها شناختهاند. خواهند گفت، آنها هم به سرچشمه وصل بودهاند و اندیشه و عمل خود را با استناد به همان دو منبع توجیه میکنند، ولی تفاوت عمده بین دین در سرچشمه، (زمان وقوع آن رخداد بزرگ حامل حقیقت) و جریانهای فکری و اجتماعی منشعب از آن، وجود دارد که نادیدهگرفتن آن، منشأ خلط میان وفاداری به حقیقت از یکسو و تظاهر یا حتی خیانت به آن، از سوی دیگر میشود. چطور میتوان این هر سه گرایش منشعب از رخداد بعثت را یککاسه کرد و تفاوت میان آنها را ندید؟
این تناقضها در پیامدهای یک رخداد بزرگ فکری و اجتماعی، منحصر به نهضتهای دینی نبوده و در انواع عرفی (سکولار) هم دیده میشود. گروهی از افراد قشرهای مختلف که یا وابستگی به مناسبات نابرابر و پر ظلم و فساد موجود ندارند یا خویشتن را در اثر خودآگاهشدن از وابستگی به آن آزاد ساختهاند، وفادارانه در فرایند تحقق تدریجی حقیقت در اندیشه، احساس، عمل و روابط اجتماعی شرکت میجویند. در مقابل عدهای هم هستند که به هر دلیل یا علت، به حقیقت باور یا علاقه ندارند و تمایلی به تحقق آن در زندگی خویش یا در جامعه نیستند، اما از روی عافیتطلبی تظاهر به همسویی با فرایندهای آن، آن را به سود خویش ارزیابی میکنند، لذا ضمن تظاهر به طرفداری، اصول و ارزشهای برآمده از آن را بهگونهای سازگار با امیال و علائق مادی، سیاسی و فرهنگی خویش تفسیر و دنبال میکنند. این عمل ممکن است ناخودآگاه صورت گیرد. گروهی هم از سر فرصتطلبی اظهار ایمان میکنند، ولی مترصد فرصتاند تا با تسلط بر فرایندهای بعدی، آشکار از تحقق آن جلوگیری کرده و نظام سلطه و مناسبات نابرابر ارباب و بندگی را در لباس حقیقت بازتولید کنند. اینها خائنان به حقیقتاند.
در صدر اسلام و بلافاصله پس از بعثت و درگذشت بنیانگذار، زود یا با کمی تأخیر هر سه گرایش ظهور کردند؛ مؤمنان حقیقی از نمونه علی(ع)، فعال در پیشبرد درآیند تحقق ارزشهای توحیدی، سودجویان و جاهطلبانی نظیر طلحه و زبیر، «متظاهر» به حقیقت و بالاخره خائنانی نظیر ابوسفیان و معاویه. معمولاً از پی چنین رخداد بزرگی، جاذبه و مقبولیت آموزههای آن بهاندازهای است که ازآنپس، اگر گرایشهای دارای علائق فکری، اجتماعی و سیاسی و منافع ویژه اقتصادی موجود در جامعه، که بر حفظ آنها اصرار دارند، از انتساب به آن کسب مشروعیت نکنند، مقبولیت اجتماعی لازم را برای مطرحشدن در عرصه عمومی بهدقت نمیآورند. بهطوریکه همزمان در هر دوره با بیش از یک برداشت و سرمشق منتسب به یک دین روبرو هستیم؛ البته اگر هدف کسی بررسی جامعهشناختی دین و دینداری در یک جامعه خاص یا بررسی تحول نگرش و رفتار دینی مردم یک جامعه در ادوار مختلف تاریخ باشد، ناگزیر باید دین را در واقعیتهای اجتماعی هر دوره، اندیشه، رفتار قشرها و گروههای مختلف مردم آن، مشاهده و مطالعه کند، اما نتایج این نوع بررسی را نمیتوان ملاک داوری درباره دین در سرچشمه خود و نزد بنیانگذاران قرار داد. چنانکه نمیتوان از نظر به رفتار و شیوه حکومت استالین و پلپوت به حقیقت آرای مارکس دست یافت، یا ایدههای آزادیخواهانه، روشنگرانه و خردگرایانه جان استوارت میل و امانوئل کانت و دموکراسی و اومانیسم و حقوق بشر را از روی گفتهها و رفتار دولتمردان امریکا و انگلیس در ویتنام، عراق، افغانستان، گوانتامو و ابوغریب تعریف و داوری کرد یا برای پیبردن به مضامین وحی به موسی(ع)، به جنایات صهیونیستها و دولتها و ارتش اسرائیل و افراطیون یهودی برضد مردم فلسطین استناد کرد.
شناخت و داوری درباره دین از روی افکار و رفتار حکومتها و رؤسای رسمی دین در ادوار مختلف تاریخ همان اندازه درست و واقعبینانه است که بخواهیم لیبرالیسم را در سرچشمهاش از روی رفتار نولیبرالهای تاچری و ریگانی توصیف کنیم و سوسیالیسم مارکس جوان را از روی افکار و اقدامات استالین؛ البته هردوی آن ایدهها و رفتارها که بهصورت هم هویت و به باطن بیگانه و متضادند، واقعیت دارند و پژوهنده میتواند نسبت میان آنها را کشف و بازنمایی کند؛ اما پس از بررسی دقیق مشخصات آنها، میبینید که نمیتوان آنها را تابع احکام واحدی قرار داد. برقراری اینهمآنی میان هر ایده، رفتار یا نظام سیاسی که نام دین را با خود حمل میکند با دین آنگونه که در قرآن توصیف و بیان شده است و ندیدن اختلاف و تکثر و تنوع و حتی تضادهای آشکار میان آنها، با موازین تحقیق و دریافت علمی و عقلی سازگاری ندارد.
معنای حقیقی دین؟
میان تعریف دین در قرآن با آنچه از بررسی ادیان واقعاً موجود بهدست میآید و نیز با تعاریفی که مردم عادی از آن ارائه میدهند، اختلاف زیاد وجود دارد. ضرورت دارد که ابتدا با تعریف دین از منظر قرآن آشنا شد.
در آیات قرآنی دین به دو معنای متمایز ولی مرتبط و همریشه بهکار رفته است؛ یکی به معنای آئین یا جهتگیری فکری و عملی فرد و بهعبارت روشنتر، جهانبینی و نظام ارزشها و سلوک روش پیشنهادی و مطلوب نزد خدا؛ و دوم به معنای روز رستاخیز و حسابرسی (یومالدین) یا روز جزا. شاید تنها در آیه زیراست که از دین تعریف جامع و نسبتاً دقیقی بهدست داده شده است؛ «حقگرایانه دین را برپا دارد، (همان) سرشت (و مشی) خدایی که مردم را بر اساس آن آفرید، (مشی) آفرینش الهی دستخوش دگرگونی نخواهد شد. این است دین پایدار و استوار، ولی بیشتر مردم نمیدانند» (روم: ۳۰) در این تعریف دین اصیل همان سرشت و شیوه خدا در آفرینش انسان است همانکه در آیهای دیگر صبغه یا سرشت و شعور الهی توصیف شده است. «سرشت و بینش خدایی، (را پیروی کنید) و کیست بهتر از خدا برای اعطای سرشت و بینش و ما فقط او را پیروی میکنیم» (بقره: ۱۳۸)
راغب اصفهانی در مفردات خود صبغهالله را موهبت شعور (عقل) به آدمی و معادل فطرت معنی میکند، همانکه تمایزبخش انسان از دیگر حیوانات است که با توجه به مفاد آیه پیش که بهجای صبغهالله، فطرهالله، آمده است، معلوم میشود. فطرت و صبغه هر دو به معنای نیروی شعور و تعقل است که خداوند سرشت آدمی را با آن شکل داده و پدید آورده است. (حجر:۲۹)
از منظر وحی، آئینی که خدا مردم را به آن دعوت میکند همان صبغهالله یعنی منش و سبک شعورمند خدا در آفرینش انسان است که در صفات و افعال خدا و سنتهای لایتغیر او تبلور یافتهاند و سه مقوله هستیشناختی، سنتها و اصول و ارزشهای اخلاقی و راهبردی را شامل میشود. جز این، هر چه هست یا مانند احکام عبادی و مقررات اجتماعی (شریعت) متفرع از دین یا غیردین هستند؛ مانند تمثیلها، حکایتها، علوم و آگاهیهای تجربی و باورهای ذهنی عصر نزول، افسانهها و اسطورهها و بالاخره داستان پیامبران و سرگذشت اقوام گذشته که صرفاً برای کمک به تبیین و تسهیل فهم آموزههای دینی (هستیشناختی توحیدی، سنتها و نظام ارزشی و اخلاقی) به کارگرفته شدهاند.
اجزای سهگانه دین
با این تعریف دین از سه جزء تشکیل شده است: ۱٫ تفسیری توحیدی از هستی، بهنحویکه خدا در کانون آن قرار دارد، شعوری زنده و فعال و فراگیر و درعینحال منشأ و خالق و مدبر هستی که با آفریدههای خود بهطور عام و انسان بهطور، ارتباط و تعامل خلاق دارد. بهطوریکه همه امور بهسوی او (یعنی همانندی بیشتر با صفات و عمل او) در تحول و صیرورتاند؛ ۲٫ سنتهای عام حاکم بر فرایندهای ایجاد و آفرینش پدیدهها، سیر تحول و تکامل و با انحطاط و مرگ و فروپاشی پدیدههای طبیعی و اجتماعی و انسانی؛۳٫ نظام ارزشها و سرمشقهای اخلاقی و انسانی برآمده از صفات الهی.
اول، جهانبینی یا تفسیر توحیدی از جهان
آیات هستیشناختی عموماً گزارههایی توصیفی و تبیینی هستند. آنها از کلیات امور مرتبط با آفرینش و رابطه خدا با جهان و انسان خبر میدهند. «کسی است که شما را خلق میکند، سپس روزی میدهد، سپس میمیراند و سپس زنده میکند» (روم: ۴۰).
دوم، نمونههایی از سنن الهی در آفرینش تدبیر جهان و هدایت انسان
«خداست که (در دل زمین) دانه و هسته را میشکافد (و موجود) زنده را از (ماده) بیجان پدید میآورد و (ماده) بیجان را از (موجود) زنده، این است خدا، پس چگونه از او روی برمیگردانید؟»(انعام: ۹۵). «خدا از آسمان باران میفرستد … با آن زمین را بعد از مرگش زنده میگرداند.«نحل: ۶۵). «هیچ دولت - شهری را نابود نمیکند، مگر آنکه هشداردهندگان آشکاری داشتهاند، زیرا که ستمگر نیست (شعراء: ۲۰۸)
سوم، نظام ارزشهای الهی انسانی
این گزارهها برخلاف دو مورد بالا اغلب ترکیبی از گزارههای تبیینی و تجویزی و ترغیبیاند. برابری آدمیان و ملاک ارزشگذاری؛ «ای مردم شما را از (آمیزش) مرد و زنی آفریدیم و به ملتها و اقوام تقسیم کردیم تا یکدیگر را بازشناسید (بدانید که) بزرگوارترین شما نزد خدا پروا پیشهترین شماست… خدا به حال شما دانا و آگاه است.» (حجرات: ۱۳) «ای مؤمنان همواره برای دین خدا برخیزید و به عدالت گواهی دهید و دشمنی با گروهی (از مردم)، شما را به بیعدالتی (در شهادت و داوری) وادار نکند، عدالت ورزید که به تقوا نزدیکتر است و از خدا پروا کنید که او به آنچه میکنید آگاه است» (مائده: ۸)، «خدا شما را از داشتن روابط نیکو و عادلانه کسانی (از مشرکین)که در امر دین با شما به جنگ برنخاستهاند و شما را از خانههاتان بیرون نراندهاند، نهی نمیکند و خدا عدالتپروران را دوست دارد.»، «چهبسا (با این نیکویی و عدالتپروری) خدا میان شما و پارهای از دشمنانتان دوستی پدید آورد، که خدا توانا و آمرزندهای مهربان است.» (ممتحنه: ۸و۷)
بخش عمده آیات قرآن (بالغ بر ۱۲-۱۱ آیات) به تبیین و تعلیم و تفصیل بخشهای سهگانه دین اختصاص یافته است.
آزادی در انتخاب و پذیرش دین
در قرآن، قرینه و نشانهای نمیتوان یافت که نشان دهد دین را باید چشمبسته و فارغ از کنکاش عقلی و صرفاً از روی تعبد پذیرفت و به لوازم آن عمل کرد: ایمان حقیقی بر پایه آزادی فکر و وجدان و اراده آدمی بنا شده و امری خودآگاهانه است و به همین دلیل برای دارنده آن تعهدآوراست. سیاق گزارههای دینی هیچیک، آمرانه و اجبارگونه نیستند، بلکه بهصورت فرض، پیشنهاد و توصیه در برابر شعور مخاطبان عرضه میشوند. بهطوریکه شخص خود را در پذیرش یا رد آنها آزاد و مختار مییابد؛ «در پذیرش دین اکراه و اجباری نیست، بلکه (فقط) راه رشد و صلاح از (راه) تباهی متمایز شده است. (البته) هرکس بر سینه حکام خودکامه دست رد بزند و به خدا ایمان آورد، به محکمترین دستاویز چنگ زده است که در آن گسستی راه ندارد و خدا شنوا و داناست.» (بقره: ۲۵۶) به افرادی بشارت رستگاری میدهد که در همه گفتهها تأمل میکنند و درستترین یا بهترین را از روی فکر و دوراندیشی برمیگزینند؛ «پس به آن دسته از بندگان من بشارت ده به سخنان (مختلف بهدقت) گوش میدهند و سپس از بهترین آن پیروی میکنند. آنان کسانی هستند که خدا راه را به ایشان نموده وهم آنان خردمنداناند.» (زمر: ۱۷ و ۱۸)
قرآن به این نکته مهم و ظریف واقف است که آزادی و اختیار فرد در انتخاب یک قول از میان اقوال یا یک مشی و روش از میان روشهای متعدد، به شرطی است که وی از قدرت تمیز و فهم تفاوتها، تضادها و تناقضات و مقایسه آنها با یکدیگر بهرهمند بوده و ذهن منطقی و پرورشیافته داشته باشد. در غیر این صورت در تشخیص و حل قضایا فرومیماند و راهی جز تکرار کلیشههای ذهنی یا پیروی کورکورانه از آرای دیگران در برابر خود نمییابد. برای مقابله با چنین وضعی است که ابتدا دست به روشنگری میزند و مردم را به تفکر و تعقل مستقل و روشنبینی دعوت میکند و آن را شرط لازم برای آزادی انتخاب میشناسد؛ «از جانب صاحباختیارتان موجبات بصیرت برای شما آمده است. هرکه دیده بگشاید، به سود خود اوست و هرکه دیده فروبندد، به زیان خود اوست و من نگهبان شما نیستم و آیات را اینگونه در اشکال مختلف بیان میکنیم تا (دریابند) و نگویند (از دیگران) آموختهای و تا برای دانشدوستان بهروشنی بیان کنیم … و اگر خدا میخواست شرک نمیورزیدند ولی آفرینش انسان بر آزادی و اختیار قرار دارد) و (ما) تو را نگهبان آنان تعیین نکردهایم و کارگزار (و قیم) آنها نیستی» (انعام: ۱۰۷-۱۰۴)
در آیات دیگری وجود هرگونه اجبار در پذیرش ایمان و پیروی از مشی الهی را رد میکند و از پیامبر مصرانه میخواهد که هیچ نوع اکراه و جبری را برای گرویدن به دین خدا، بهکار نبرد، چراکه خدا آنان را در ایمان و تبعیت از وی آزاد گذاشته است.
زادی تغییر یا برگشت از دین مکتبی که انسان را در پذیرش دین آزاد و مختار شناخته است، منطقاً نمیتواند آزادی برگشت از دین یا تغییر آن را از آدمی سلب کند و عملاً هم چنین نکرده است؛ البته قرآن افرادی را که از مسیر حق و حقیقتخواهی منحرف میشوند و به گمراهی میافتند، در برابر خدا و وجدانشان به چالش میکشد و از عواقب ناگوار سقوط اخلاقی و ارتکاب ظلم به خویش و دیگران بیم میدهد. این عواقب که نوعی کیفر و مجازات تلقی میشود، منشأ قانونی و قراردادی ندارند و از مرجعی بیرون از فرد برآنان اعمال نمیگردند، بلکه جنبه تکوینی داشته و از نفس عمل تبهکارانه و ضد اخلاقی زاده میشوند و به شخصیت اخلاقی فرد آسیب میرسانند. کیفرها و مجازاتهای ناشی از تخطی از قوانین و میثاقها که افراد بهعنوان عضوی از اعضای جامعه به رعایت آنها متعهد شدهاند، موضوع دیگری است و ربطی به کیفر و پاداش الهی ندارند. امور اعتقادی و اخلاقی مشمول این قوانین (عرفی یا شرعی) نمیشوند مگر در مواردی که به دلیل ضدیت عمل با منافع و سلامت غیر (فرد یا جامعه) قانوناً برای آن مجازات پیشبینی شده باشد. عدول از تعهدات ایمانی و اخلاقی از نظر قرآن عوارض سوء تکوینی در پی دارد که از فردای ارتکاب عمل، دیر یا زود، در این مرحله یا مراحل بعدی زندگی عامل را درگیر میکند. قرآن، تنها در سه مورد به مسئله بازگشت از دین و زندگی آزاد و مؤمنانه به جاهلیت و شرک و زیستن در شرایط قیمومیت و بردگی (ارتداد) اربابان پرداخته است و در هیچیک از مجازات و کیفر مرتد صحبت نشده است.
مورد اول، خطاب به گروهی از افراد بنیاسرائیل است که در نیمه راه بهسوی سرزمین مقدس از بیم مشکلات و سختیهای راه، بازگشت به مصر و زندگی در اسارت و بردگی را بر زندگی آزاد و مؤمنانه ترجیح دادند؛ (مائده: ۲۰ و ۲۱) دو مورد دیگر مربوط به مسلمانانی است که به دلایل مشابهی دشواریهای ناشی از مقاومت در برابر ظلم و قبول مسئولیت بنای یک زندگی آزاد، اخلاقی و انسانی و مؤمنانه را برنتابیدند و راه بازگشت به دوران شرک و جاهلیت را پیش گرفتند. (محمد: ۲۷-۲۵)
در آیه دیگر به مؤمنانی که از بازگشت تعدادی از افراد به آئین شرک اندوهگین بودند، اطمینان خاطر میدهد که از این بابت به جنبش توحیدی صدمهای وارد نخواهد شد. (مائده: ۵۴)
الزام دینی، الزامی اخلاقی، عقلانی و دوراندیشانه است
پذیرش هر حقیقتی که مرتبط با چگونه زیستن و عملکردن انسان است، خودبهخود با الزاماتی همراه است و برای فردی که آن را آگاهانه و آزادانه پذیرفته است، تعهدآور. این الزام، اخلاقی است و هر وجدان آزاد و مستقلی از فردی که عقیدهای را داوطلبانه و از روی فکر پذیرفته است، انتظار دارد به لوازم آن عمل کند؛ البته به هر دلیل نخواهد آزاد است که به تعهدات اخلاقی و ایمانی خود پایبند نماند، بیآنکه از سوی نهادی به مجازات محکوم شود، مگر آنکه آن عمل قانوناً جرم باشد.
قرآن میان «اسلام» و «ایمان»آوردن فرق میگذارد؛ اولی را که از روی اکراه، ترس، منفعتطلبی یا مصلحتجویی و تسلیمشدن به قدرت و مرجعیت سیاسی دینی صورت میگیرد، مردود میشمارد و «ایمان» را که باوری برخاسته از تصمیم آگاهانه و آزاد فرد است میپذیرد؛ «بادیهنشینان میگویند ایمان آوردیم، (به آنان) بگو ایمان نیاوردهاند، بهتر است بگویید تسلیم شدهایم، زیرا ایمان در قلبهای (شعور خودآگاه) شما نفوذ نکرده است.» (حجرات: ۱۴)
آیا انذار و هشدار در دین متضمن سلب آزادی از شخص است؟
ویژگی انذاری بخشی از آیات که هشدار نسبت به عواقب سوء اعمال زشت، بعضاً به این تصور دامن زده است که گویا خداوند آدمیان را میان اطاعت و تحمل کیفر دنیوی، (در اشکال قراردادی) مخیر کرده است و این یعنی اجبار به پذیرش دین و تناقض میان آزادی و دینداری و حالآنکه این کیفرها همه تکوینی و از نوع عذاب وجدان، احساس حسرت و پشیمانی، محرومیت، درماندگی و طردشدگیاند و از ناتوانیهای فکری، روانی – عاطفی، عملی و اخلاقی (یعنی مکتسبات شخص در طول زندگی در یک دوره حیاتی) ناشی میشوند و متضمن هیچ نوع اجباری از بیرون وجدان فرد نیستند. بهعکس، با در نظرداشتن این نکته که آگاهی گوهر آزادی است، خداوند با آگاهکردن مردم از پیامدهای نیک و بد (سعادت و شقاوت) مترتب بر دستاوردهایشان، به آنان فرصت انتخاب آزاد و آگاهانه میدهد. در غیاب آگاهی، انتخابها در ناخودآگاه صورت میگیرند و در نبود آزادی اراده، جبراً به اجرا گذاشته میشوند. این انذار و هشداردادنها، بیشباهت به انذار و بیمدادنهای پزشکان نیست که به مردم درباره انجام فعالیتهایی که سلامت و رشد جسمی، ذهنی، روانی، عاطفی و اجتماعیشان را مختل میکند، هشدار میدهند و در مقابل بشارت و امید میدهند که اگر از موازین بهداشتی و اصول سلامتی پیروی کنند و از آلودگیها و عوامل بیماریزا، دوری گزینند، سلامت و نشاط و توانمندی جسمی، روحی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی بیشتری کسب خواهند کرد و زندگی آنان در سالهای بعد تضمین خواهد شد و در حالت عکس آن باید در انتظار آسیبهایی باشند که زندگی را به کامشان تلخ و روز و شبشان را با درد و عذاب همراه خواهد کرد.
این انذارها تنها برانگیزنده حس مسئولیت نسبت به خود و آینده و فرجام زندگی خویش است تا شخص از میان راهها و سلوک مختلف زندگی، آگاهانه شیوهای را برگزیند که خود بر اساس تفکر و تعقل به مصلحت خویش تشخیص میدهد.
قرآن هیچ نوع مجازات و کیفر دنیوی را بر ضد مرتدان (اگر مرتکب جرم و تجاوز و زیان به غیر نشده باشند) توصیه نکرده و به آن فرمان نداده است، بلکه به هشدار و بیمدادن از پیامدهای انکار حقیقت و بیثمرماندن تلاشهای آنان بسنده کرده است؛ «و از میان شما آنان که از دین خود بازگردند و به حال انکار بمیرند، تلاششان در دنیا و آخرت بر باد خواهد رفت و دوزخی همیشگی خواهند بود.» (بقره: ۲۹۷)
در همین راستا به تکریم آگاهی و آزادی، و نکوهش پیروی کور و بدون جواز عقل از رویه پدران یا تبعیت از فرامین رؤسا و رهبران میپردازد؛ «…آیا اگر پدرانشان در چیزی تعقل نمیکردند و هدایتشده (بهسوی حقیقت) نبودند، بازهم چشمبسته پیرویشان میکنند؟» (بقره: ۱۷۰) در این آیین، پیروی از فرمان علم و عقل یک اصل بنیادین است که بدون هیچ قید و شرطی بر آن تأکید شده و در حقیقت لازمه «انسان»بودن و انسانی زیستن است و بهحق باید آن را یک سفارش طلایی نام داد؛ «پیرو آنچه بدان علم و آگاهی نداری مباش(زیرا) چشم و گوش و دل (شعور) همگی در برابر آن مسئولیت دارند» (اسراء: ۳۶)
هستیشناختی پذیرش آگاهانه و آزادانه دین
در نگاه قرآن، تعقل در امور و انتخاب و عمل آگاهانه و مسئولانه ضرورتی ناشی از وضعیت هستی آدمی است. انسان در بدو تولد فاقد هر نوع آگاهی از خود و جهان خارج است (نحل: ۷۸).آگاهیهای غریزی (ژنتیک) یا تولیدشده در ضمیر ناخودآگاه «آگاهی» محسوب نمیشوند. استعداد آگاهی (ملهم از شعور الهی) انسان را ملزم میکند که شعور خویش را مانند دیگر قابلیتهای وجودیشان، بهکارگیرند و در همه حال، از علم خود پیروی کنند، کاری که نشانه «انسان»شدن است. در غیر این صورت، در رده پستترین جنبندگان قرار میگیرند.
انسانی که شعور خلاق را بلااستفاده وا میگذارد، در قاموس وحی «مرده» است. درآمدن از ناآگاهی به آگاهی به معنای رهایی از مرگ درونی، فکری و معنوی است؛ «آیا کسی که ( در اثر جهل و بیفکری) مرده (دل و شعور) بود و (برانگیختن به تفکر) زندهاش کردیم و نور (معرفت و ایمان) فراراهش قرار دادیم تا در پرتو آن (مطمئن و سرفراز) در میان مردم پیش رود، همانند کسی است که گویی در تاریکیها (جهل و بیخردی) به سر میبرد و راه خروج ندارد؟ رفتار انکارورزان اینگونه در نظرشان آراسته شده است.» (انعام: ۱۲)
مشخصه انسانی زیستن و در وضعیت انسانی زندهبودن (سوژه خودآگاه)، خردورزی و شعورمندی است. از منظر آسیبشناسی روابط شرکآمیز و ارباب و بندگی، کسی که تن به بندگی و اطاعت اشخاص میدهد، ممکن است از سر اجبار یا ناشی از بیخردی و جهل باشد، اما کسی که اجازه میدهد مردم جاهل او را بهجای خدا ستایش کنند و در مقام آقا و ارباب از او حاجت بطلبند، قطعاً فردی به لحاظ شعور «مرده» به شمار میآید؛ «افرادی که (منکران و مشرکان) آنان را بهجای خدا فرامیخوانند(درحالیکه خود) قادر به آفرینش چیزی نیستند و خود آفریده میشوند. آنان (درواقع) مردهاند نه زنده و نمیفهمند که چه زمان (به شعورورزی) برانگیخته میشوند» (نحل :۲۱-۲۰).
با تعطیلی نیروی شعور، راه فهم حقیقت به روی آدمی بسته میشود و شخص در خواب مرگ فکری و معنوی فرو میرود و بانگ سحوری را نمیشنود؛ «بدیهی است که تو نمیتوانستی مردهدلان را شنوا کنی و آوای (حقیقت) را به گوش کران برسانی (زمانی که به همین دلیل) به تو پشت میکنند، تو راهنمای کوردلان (بیخردان) از گمراهیشان نخواهی بود، (حقیقت) را (فقط) به گوش کسانی میرسانی که به نشانههای ما باور دارند و تسلیم حقیقت میشوند.»(روم: ۵۳-۵۲). به همین خاطر؛ «نابینا و بینا برابر نیستند و نه تاریکیها و نور و نه زندهها (بیداردلان) و مردهها (بیخردان)، خدا (حقایق) را به هر کس خواهد (خردورز باشد) میشنواند و تو خفتگان در گورها (بیخردان) را شنوا نخواهی کرد و (بدان) که تو فقط یک هشداردهندهای (بیدارکننده از ناخودآگاهی)» (ناظر: ۲۳-۱۹).
تمایز و استقلال دین از شریعت
درآمیختن کلیه معارف دینی، از شریعت و فقه گرفته تا روایات و تفاسیر و تاریخ و زندگی و رفتار دینورزان و حاکمان و نهادهای منتسب به دین در ذیل یک عنوان واحد «دین»، منشأ بدفهمیهای بسیار و داوریهای شتابزده و نادرست درباره ماهیت و کارکرد دین شده است. درصورتیکه «دین» آنگونه که در قرآن وصف شده است، مقولهای کاملاً مستقل و متمایز از سایر معارف و آداب و سلوکی است که بهنوعی از دین متفرع شده یا از آن تأثیر پذیرفتهاند. یک دلیل عمده تمایز و استقلال دین از سایر معارف ازجمله شریعت این است که از نگاه قرآن دین واحد و شرایع را متکثرند. آن دین را اسلام مینامد، زیرا مردم را به فروتنی و تسلیم در برابر اصول و ارزشهایی دعوت میکند که از شناخت تجلیات حقیقت (خدا) ناشی میشوند.
«دین، نزد خدا اسلام است» (آل عمران: ۱۹) و «هر کس از دینی جز اسلام پیروی کند، از او پذیرفته نیست» (آلعمران: ۸۵). همه انبیا نیز پیرو دین واحدی بودهاند؛ «بگوئید، ما به خدا و آنچه بر ما ابراهیم و اسماعیل و اسحق و یعقوب و (پیامبران) دودمانش نازل گردیده و نیز آنچه بر موسی و عیسی و (سایر) پیامبران از سوی پروردگارت داده شده است، ایمان داریم میان هیچیک از پیامبران فرق نمیگذاریم (زیرا) همگی تسلیم او هستیم» (بقره: ۱۳۷) برهمین اساس و با تکیهبر همین اصول و ارزشهای دینی مشترک پیروان ادیان توحیدی را با حفظ شرایع خود، به اتحاد و دوستی فرامیخواند؛ «بگو ای اهل کتاب، بیایید بر سر کلمه (گفتمان) همسان میان ما و شما (متحد و متعهد شویم) که جز خدای را بندگی نکنیم و هیچکس را (در قدرت و تدبیر) با او شریک قرار ندهیم و بهجای خدا افرادی از جنس خودمان (بشر) را صاحباختیار و ارباب خود نگیریم. اگر آنان (از قبول این پیشنهاد) سرباز زدند (به آنها) بگویید؛ گواه باشید که ما (با شما نزاع نداریم و) تسلیم (حقیقت) هستیم» (آلعمران: ۶۴) و باری برداشتن موانع دوستی و همبستگی با آنها، از اصرار بر نامها و نمادهای هویتی که اغلب موجب بروز اختلاف و نزاعاند، با ذکر این نکته که نامها را مردم خود بر چیزها میگذارند تا شناخته شوند، خودداری میورزد. آنها متعلق زباناند و ابزار ارتباط و انتقال معنا. نباید اجازه داد بازی با نامها و نمادها برای احراز تمایز و برتری نسبت به دیگران، خصومت و بیگانگی جای دوستی و یگانگی بنشیند. (اشاره به آن دسته از یهودیانی است که مدعی بودند ابراهیم منحصراً متعلق به آنهاست که تنها قوم برگزیده و موحدند و برتری آنها بر سایر ادیان مسلم است) قرآن ضمن رد این ادعا، تأکید کرد که اولاً، همه انبیا و ادیان الهی برحقاند و موردقبول و احترام پیروان قرآن، ثانیاً، ابراهیم که پیش از همه ادیان موجود مبعوث گردید، به لحاظ نام و هویت به هیچیک از ادیان موجود تعلق ویژه ندارد بلکه او بر آئین پاک و خالص توحید بوده است؛ «ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی، بلکه حقگرایی بود تسلیم (حقیقت وجودی خدا) و در زمره شرکورزان نبود» (آل عمران: ۶۷) و «در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم کسانیاند که از (آیین) او پیروی کردند و (ازجمله) این پیامبر (محمد) و باورمندان (همراهش) و خدادوست و یاور مؤمنان است» (آل عمران: ۶۸)
و با تکیه بر سعهصدر و نگاه وحدتطلبانه بود که اجازه نداد اسم شخص او را روی آئین خدایی که به مردم عرضه کرد بگذارند، آن را اسلام خواند که نام مشترک همه ادیان توحیدی است.
این نحوه رویکرد، هر نوع تردید در وجود عقلانیت و آزاداندیشی پیشرفته و همهجانبه و تکثرگرایی در عین وحدتطلبی را در باورها و سلوک دینی و انسانی پیروان حقیقی قرآن از اذهان پاک میکند.
پذیرش کثرت و تنوع شرایع
قرآن، همراه با تأکید بر واحدبودن دین (یگانهپرستی)، توجه عموم را به تنوع فرهنگها و هویتهای قومی و نیز تکثر روشهای تحقق اصول و ارزشهای مشترک دین جلب میکند. پیدایش و گسترش جوامع انسانی بهگونهای بوده است که این پراکندگی و تنوع را ناگزیر ساخته است. شریعت و سلوک دینی هم بخشی از فرهنگ هر قوم و ملت است که از شرایط اجتماعی اقتصادی و سرزمینی و فرهنگ متأثر میگردد. نمیتوان با نادیدهگرفتن این تنوع و تکثر، همه مردم یا اقوام و ملل را جبراً ذیل رسوم و مقررات مذهبی (شریعت) واحدی گردآورد؛ «اگر پروردگار تو میخواست همه مردم را امتی واحد قرار میداد، ولی او فقط راه (سمتوسوی کلی حرکت و جهتگیری) را نشان میدهد (انتخاب روشها با خود مردم است) ازاینروی آنها پیوسته در اختلافاند» (هود: ۱۱۸) و به همین خاطر؛ «برای هر امتی رسوم و مناسکی (ویژه) قراردادیم که به آن عمل کنند، پس در این امر نباید با تو مجادله کنند، (تو) بهسوی صاحب اختیارت دعوت کن، زیراکه خود در راه مستقیم هدایت هستی» (حج: ۶۷)
بر پایه همین واقعیت و اصل احترام به آزادی انتخاب عقیده و مذهب و نیز اصل کرامت انسانی است که خداوند مؤمنان را نهتنها از مراوده و دوستی با مشرکانی که علیه آنها دست به تجاوز نزده و از خانه و کاشانهشان بیرون نراندهاند، نهی نمیکند که به دوستی با آنها ترغیب مینماید. سفارشی که بیانگر سعهصدر و احترام به حقوق برابر انسانی بهرغم تفاوتهای مذهبی و عقیدتی و نژادی و جنسیتی است. (ممتحنه: ۹-۷)
در سوره توبه، آیات ۴۳ الی ۵۰، با وضوح و تفصیل بیشتری به موضوع اختلاف بین مذاهب و شرایع میپردازد و ضمن دعوت به اتحاد حول محور اصول و ارزشهای مشترک (دین) از همگان درخواست میکند هر یک به آنچه خدا بر آنان نازل کرده است بدون تحریف و دستکاری، عمل کنند و بر همان اساس میان پیروان خود داوری کنند.
دعوت به سبقتجویی در نیکی
دیدیم که بهرغم وجود اشتراک در اصول و مبانی و ارزشها، از تفاوت و تنوع در فرهنگها و شرایع و نظامات سیاسی و اجتماعی گریزی نیست. آیا باید اجازه داد اختلافات به نزاع و رقابت خصمانه بهقصد کسب سروری بینجامد؟ چگونه میتوان صلح و همکاری مسالمتآمیز را بین گروهها و نظامات متفاوت تضمین کرد؟ اختلاف و تضاد اگر در اصول و ارزشها باشد، آشتی و وحدت ناممکن میشود، ولی با اتخاذ مشی گفتوگوی انتقادی و رقابت مسالمتآمیز و دموکراتیک در ارائه الگوهای موفقتر، به مردم فرصت داد تا با آگاهی و آزادی بهترین را انتخاب کنند. شرایع متفاوت هم که در اصول و ارزشها وحدت دارند، اگر نمیخواهند وارد دور باطلی از نزاع و خشونت شوند، باید مسابقه در انجام نیکی و ارائه سرمشقهای برتری از حقیقت و زیست آزاد و عادلانه منطبق بر انگیزه الهی را بپذیرند. در این حالت، میتوان به برقراری صلح و همکاری پایدار، خلاق و عادلانه در یک جامعه متکثر امیدوار بود بیآنکه لازم باشد تفاوتها، نادیده گرفته شده، بهقصد یکسانسازی اجباری و ایجاد وحدت صوری و تصنعی سرکوب و حذف شوند. قرآن این الگوی انسانی و مداراگرایانه را برای تضمین صلح و توسعه پایدار و عادلانه در جوامع به لحاظ قومی و فرهنگی و دینی متکثر پیشنهاد و برای مدتی به آزمون گذاشت.
اجزای سهگانه شرایع
شرایع، توصیهها و دستورالعملهایی هستند در سه بخش، یکی، ناظر بر روابط درونی و خصوصی میان فرد و خدا (نیایش و عبادات فردی). انتخاب زمان و مکان و چگونگی انجام این اعمال، به تصمیم و اراده خود شخص واگذارشده است. دوم، شعائر و مناسک که با نظم و ترتیب خاص و بهصورت جمعی اجرا میشوند. آنها ضمن نمایش هویت مذهبی جمع و تجدیدعهد با خدا و اصول و ارزشهای دینی، باعث تقویت همبستگی اجتماعی و پیوند دوستی و فکری و ایمانی میان مؤمنان و انجام اعمال نیک و حسنه میگردند. شرکت در آنها اجباری نبوده، مبتنی بر پیوند و تعهدات ایمانی و اخلاقی است. التزام به آنها در اصل، برآمده از میثاقی درونگروهی است که آزادانه و داوطلبانه میان پیروان یک مرام و عقیده برقرار میشود. سوم، احکام و مقرراتی که ناظر بر روابط اجتماعی، مادی و معیشتی و بعضاً سیاسی میان افراد جامعه است. دینیبودن این روابط به این معنا است که بر اساس معیارها و اصول و ارزشهای دینی (نظیر آزادی، برابری، عدالت، رواداری، حفظ حیثیت و کرامت انسانی و حقوق فردی و اجتماعی آنان) و بهگونهای تنظیم شود که همکاری صلحآمیز و همبستگی و تعامل پایدار میان آنها میسر گردد و اختلافاتشان بهصورتی مسالمتآمیز و بر اساس ارزشهای مشترک حلوفصل گردد. ازآنجاکه مقررات این بخش زندگی و روابط اجتماعی و سیاسی همه افراد جامعه را در برمیگیرد، زمانی لازمالاجرا میشود که همگان در قالب یک میثاق و قانون اساسی، آزادانه و به شیوهای دموکراتیک روی آن توافق کرده باشند. بدیهی است که در چنین میثاقی باید ویژگیهای جامعه مفروض ازجمله تنوع قومی و نژادی و مذهبی و مسلکی و حقوق برابر همه افراد و گروهها و جنسیتها لحاظ شده باشد. چنانکه پیامبر هم در مدینه با همین شیوه عمل کرد. وی، پس از استقرار در شهر مدینه و جلب رأی اعتماد عمومی، منشور (قانون اساسی)ی بهعنوان پایه وفاق و همکاری و همزیستی صلحآمیز میآنهمه گروههای متعدد قومی و دینی شهر، تدوین کرد که در آنهمه گروهها و گرایشهای موجود در مدینه؛ مسلمانان، یهودیان، صابئین، مسیحیان و مشرکان با حقوق برابر و با ذکر نام و عنوان قبایلشان شرکت داشتند و نمایندگانشان ذیل آن را امضا کردند و به انجام مفاد آن متعهد شدند. اگر عضوی مفاد میثاق را نقض میکرد، بقیه بر طبق همان میثاق واکنش نشان میدادند. این نوعی اتحاد و همبستگی مدنی بود که وظایف و کارکرد سیاسی حفظ نظم و امنیت و صلح و نیز دفاع از شهر در برابر حملات دشمنان خارجی (قریش) را هم بر عهده داشت.
اهمیت تأکید بر استقلال دین از شریعت، از این بابت است که ویژگیها و احکام ناظر بر مقررات فقهی به اصول و ارزشهای دین تسری داده نشود، چراکه اصول و ارزشهای دین فراگیر و فرازمانی و مکانیاند و نزد وجدان همه انسانهای سالم و خردورز مقبول واقع میشوند، اما احکام (بهویژه اجتماعی، سیاسی) فقه و شریعت، متکثر بوده باید و ضرورتاً همراه با تحول شرایط اجتماعی و فرهنگی هر جامعه و از جامعهای به جامعه دیگر تغییر کنند. ادیان، بهطور ابتدایی و در زمان تأسیس برنامهای برای حکومتکردن و مدیریت امور سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ندارند، اما بنیانگذار یا پیروان میتوانند براساس مبانی ارزشی آن برنامههایی پیشنهاد کنند که اجرای آنها مشروط به اجماع و توافق اعضای آن جامعه است.
آیا احکام شریعت تعبدی هستند؟ ادامه مطلب را در قسمت بعدی مطالعه نمایید
|
- دوستی با مردم دانا نکوست دشمن دانا ، به از نادان دوست
- مدارای اسلام با ادیان دیگر
- گفتوگوی عاشقانهی "خسرو و شیرین" به زبان آلمانی
- گفتگوی تمدنها ، صلح و امنیت جهانی
- لبنان نماینده تمدن های گوناگون
- برخورد تمدنها
- گفتگوي تمدن ها - انسان هاي روي زمين
- روز گفتگوی تمدن ها
- قانون در طب ابن سينا، ميراث فرهنگي و حاصل گفتگوي تمدنها
- زادروز تولد آلفرد نوبل : از اختراع ديناميت تا اهداي جايزه صلح
- گفتاری از آیت الله شهید، دکتر سید محمد حسینی بهشتی / حج مسخ شده
- فرزندان آدم و حوا چگونه ازدواج کردند
- پیشنهاد آمریکا برای بازگشایی سفارتخانه در ایران
- سلمان فارسی برگرفته از ویکیپدیا ، دانشنامهٔ آزاد
- خیابان کوروش در شهرهای اسرائیل
- اهداء دیپلم افتخار انجمن دوستی ملل یونان به یک گروه ایرانی
- مقایسه «روابط جنسی قبل از ازدواج» در میان پیروان ادیان بزرگ
- ره یافتی برای تحلیل تاریخی قیام ابا عبدالله الحسین (ع)؛ "فاجعه جهل مقدس" در عاشورا؛ گفتاری از دکتر مصطفی محقق داماد
- روشنفكري ديني در تحقق اهدافش موفق بود 'گفتگو با فاطمه صادقی
- در سی ساله انقلاب همیشه در برهه حساس بوديم! انقلاب کردیم تا بتوانیم اعتراض کنیم اما ميگويند انتقاد هم نكنيد
- گفت و گوی عصر ایران با دکتر مهدی گلشنی درباره "نسبت علم و دین" علم نمی تواند خدا را نفی کند
- قدرداني واتيکان از مواضع آيت ا... سيستاني
- نسل ما نسل کورش کبير است
- پیام صلح کریسمس در "سرزمین موعود" مراسم کریسمس در بیتلحم، زادگاه عیسی مسیح
- «میرجلالالدین کزازی» در جشن بزرگداشت شب چله : کریسمس از یلدای ایران اقتباس شده است
- معصومیت از دست رفته : لزوم همدلی جهانی در مورد حقوق کودکان
- وکلند و سیدنی آغازگر جشنهای سال ۲۰۱۳ میلادی : سال ۲۰۱۳ میلادی آغاز شد
- عملكردها در زمينه حقوق انسان نبايد به تضعيف دين بيانجامد
- سيماي پيامبر اسلام حضرت محمدابن عبدالله (ص) در قرآن کريم
- حجتالاسلام مقدم : انبيا براي احترام گذاشتن به حقوق انسانها آمدهاند
- پيامبر براي چه غمگين بود ؟
- صالحی: توهین به صحابه پیامبر (ص) و همسر ایشان [عایشه] کار دشمنان اسلام است
- یادداشتی از رسول جعفریان؛ برخورد امام رضا (ع) با ادعاهای هاله نوری غالیان
- بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر اندازیم ... فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم
- شهر زیر زمینی «مطماطه» در تونس + تصاویر
- متن دستنویس سخنرانی «همینگوی» در مراسم نوبل ادبیات کشف شد
- پيام آيتالله هاشمي رفسنجاني به همايش بيداري قرآني
- آيتالله هاشمي رفسنجاني : استقلال و پیشرفت نیاز به همکاری احزاب، اقوام و مذاهب دارد
- حسين کرمي، جراح زبردست کليه، قاري ممتاز بين المللي و حافظ کل قرآن / قرآن نقاط تاريک زندگي ام را روشن کرده است
- امید بخشترین آیه قرآن کریم کدام است؟ «و لسوف یعطیک ربک فترضی»یعنی «و پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی»
- ازدواج فرزندان آدم و حوا چگونه صورت گرفته است ؟!
- این عالم که به پایی بود، با اعتدال در پای بود / نوروز؛ زمان بازگشت به خط اعتدال و آغاز حیات نو
- جایگاه زنان در نقاشی های صدر اسلام چگونه بود؟ از خنیاگری زنانه تا نماد بالندگی
- ارتباط مسئله شر و وجود خدا در مسحیت بر اساس دیدگاه افلاطون وآگوستین
- يكي از اهداف حضور من در بُعد سياست خارجي، كم كردن كينههاي مذهبي و تقويت وحدت بين شيعه و سني در جهان اسلام بود
- رابطه انسان و دين 1 حجتالله جودکی *
- «سفيد» مردی بر چهره «سیاه» دنیا : ميبخشم اما فراموش نميکنم / به بهانه 95 سالگي نلسون ماندلا
- اسلام در دنيای مدرن از نگاه آيتالله سيد مصطفي محقق داماد
- دين تعبدي/ حجتاله جودكي / از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسؤولند.
- مفهوم و گستره «اعتدال» در گفتمان ديني
- در نظر آقا نجفی قوچانی منصب و مقام ارزشی نداشت و هدف او فقط رضای خدا و خدمت به مردم بود.
- تدابیر امامصادق (ع) برای مقابله با فرقه های انحرافی و شیعیان غالی
- نقد شعار مرگ بر ضد ولایت فقیه .::نه خودش اصل دین و نه انکارش کفرآور و فسق است. کسانی که غیر از این را می گویند نیز اهل بدعت بوده و از باب نهی از منکر باید آنان را طرد کرد
- در مسير گفتوگوي تمدنها تا ائتلاف تمدنها در گفتوگو با تقي آزاد ارمکي / گفت و گوی تمدن ها ؛ گذر از تعارض به تعامل جهانی
- عضو هیات رئیسه مجلس ششم در گفتگو با "تدبیر و امید": گفتگوی تمدن ها جایگاه انقلاب را به حركت عقلاني و بشردوستانه تبديل كرد
- «اخلاق» را بر صدربنشانيم / مصطفي ملكيان
- امام؛ پیشوای سیاسی یا الگوی ایمانی ؟ و نقد آن توسط محمدعلی شاهآبادی / روزنامه بهار
- محمد تقی فاضل میبدی استاد برجسته حوزه و دانشگاه مفید قم / در حاشیه سخنان نادرست مصباح یزدی
- « انَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذهِب عَنکمُ الرِّجس اهل البَيتِ وَ يُطهِّرَکم تَطهيراً؛خداوند فقط مي خواهد پليدي و گناه را از شما اهل بيت دور کند و کاملاً شما را پاک کند.»
- نامه امام علی(ع) به مالک اشتر: ای مالک! اگر شب هنگام کسی را در حال گناه دیدی، فردا به آن چشم نگاهش مکن ، شاید سحر توبه کرده باشد و تو ندانی
- عللِ ماندگاری و جاودانگی قیام امام حسین(ع) / حسين(ع)؛ پرچمدار اصلاحطلبي و اصلاحگري
- مولانا عبدالحمید، امام جمعه اهل سنت زاهدان: قیام امام حسین، قیام در برابر ظلم و استبداد بود
- دکتر معصومه ابتکار: عاشورا،مصاف عاشقان آزاد نه مقلدان موظف
- مراسم ویژه دهه دوم محرم در بنیاد امید ایرانیان / عاشورا زمانی رخ داد که جامعه اسلامی از درون پوسیده شده بود
- درس های عاشورا برای انسان ایرانی
- امروز چراغی درخشان در جهان از تابیدن باز ایستاد؛ نلسون ماندلا، «نماد آزادیخواهی» در جهان در گذشت
- هاشمی رفسنجانی در دیدار با دانشجویان : اسلام دین گفتوگو و شنیدن نظرات مختلف است
- جماران در گفت و گو با علیرضا بهشتی حسینی استاد فلسفه سیاسی : قانون اساسی مشروعیتش را از مردم می گیرد نه ولی فقیه
- دکتر محمود سریع القلم استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی : تفكر دينی اصالتاً ضدپوپوليسم است
- جواد طباطبایی : فهم ما از فلسفه سياسی ابتدایی است
- ضياء موحد : وضعیت فلسفه تحلیلی در ایران
- جریان انحرافی در شیعه و غلو درباره امام حسین (ع)
- بیست و پنجم دسامبر سالروز تولد پیامبر صلح و دوستی، مهربانی و مودّت عیسی مسیح(ع) مبارک باد.
- محمد؛ رحمهللعالمین است و برترین بنده خدا / تو آفتاب روشن حقیقت بودی در شام تیره زندگی
- آیتالله غرویان در گفتگو با سلام نو: نباید کارهای حساس به جبهه پایداری سپرده شود/جبهه پایداری میخواست جلوی اندیشه مرا بگیرد
- یونسی: نباید کسی به دلیل اعتقاد به یک دین و مذهب احساس محرومیت کند / باید همه دنیا را به صلح و آشتی دعوت کنیم
- آیات یکم تا پنجم سوره بقره (۱) تفسیر آیت الله خامنه ای از تقوا و خصوصیات متقین
- آیت الله امامیکاشانی : رییسجمهور با منطق و استدلال با دنیا سخن میگوید
- آیت الله مصطفی محقق داماد: دین رحمانی را در انقلاب اسلامی نشان دهیم
- تکرار اظهارات جنجالی در مورد نظر امام (ره) درباره «جمهوریت» و «حکومت اسلامی» از سوی مصباح یزدی: امام (ره) چون درصدد نفی حکومت سلطنتی بودند، لفط جمهوری را به کار بردند/ امام براي اقناع طرفهاي مقابل، به رأي مردم استدلال ميكنند
- سیدحسین موسوی بلده: از فیس بوک در مسیر فعالیتهای قرآنی استفاده میکنم
- آیت الله غرویان: فعالان سیاسی در اظهارنظرها، شرایط زمان را در نظر داشته باشند
- قرائتی: هم آسمان و هم زمین را از دست دادهایم/ از دین، خنده را رها کرده و به گریه چسبیدهایم
- ویژگیهای حکومت اسلامی، حاکم اسلامی، حقوق شهروندان، رابطه دولت با شهروند و … از نگاه علی(ع)
- نوروز که هرساله توسط ميليونها انسان در سرتاسر دنيا جشن گرفته ميشود پيام آور احترام، درک متقابل و صلح براي همه مردان و زنان است.
- / محمدجواد حجتی کرمانی / «آشتی ملی» و تبار ایرانی عمامه و کراوات
- بازرگان و سه گانۀ ایران، دین و دموکراسی
- نخستین گفتگوی والرشتاین در ایران
- پیام صلح و دوستی ایران برای منطقه ملتهب و آشوبزده خاورمیانه
- مولوی عبدالحمید اسماعیلزهی، سرپرست شورای هماهنگی مدارس اهل سنت استان سیستان وبلوچستان:اصل این است که افراط گرایی با اسلام سازگار نیست و اسلام دینی وسیع و معتدل است.
- مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از مداحان : در جلسات دینی به کینهورزیهای مذهبی دامن نزنید
- اعتدال و ميانهروي / منبع: روزنامه آرمان روابط عمومي
- سخنرانی منتشر نشده ای از شهید دکتر بهشتی در میان مردم قم/ مبادا بر خلاف دستور قرآن، مسلمان بودن و مسلمان زيستن را بر مردم تحميل كنيد
- سروش محلاتی تشریح کرد؛ تقابل عدالت خواهی علی(ع) با افراط گری های مریدان خود
- سه مشخصه فرهنگ آلمانی/ روحیه تیمی، تمرکز مطلق روی هدف و کادرسازی
- علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: خداوند سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خود مقدم قرار داده است، پس هر کس که برای اداء حقوق بندگان خدا قیام کند، در حقیقت، این عمل، او را به ادای حقوق الهی می کشاند.
- عبدالعزیز آل شیخ رئیس هیئت علمای مسلمانان و مفتی اعظم پادشاهی عربستان سعودی نسبت به "آسان پنداشتن ارتکاب جنایت قتل" از سوی گروههای افراطی مدعی اسلام شدیدا هشدار داد.
- صبر و ملایمت طالقانی در برخورد با مخالفان ریشه در ایمان او به پیروزی و برتری اندیشههای اسلامی داشت.
- آیت الله وحید خراسانی: استفاده از آنتن ماهواره اشکالی ندارد
- خلاصه دعای عرفه ( با ترجمه دکتر علی شریعتی )...پروردگار من! من را از شر آنان كه در زمين ستم مي كنند در امان بدار!
- تقدیر مولوی عبدالحمید از ایجاد عیدگاه جدید برای اهل سنت در زاهدان
- در آستانه عید غدیر، بررسی شاخصه های حکومت امیر المومنین علیه السلام، گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن موحدی ساوجی
- آزادي انديشه و بيان از منظر قرآن كريم/ موحدی ساوجی، عضو هیات علمی پژوهشی مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید
- جاي خالي انديشههاي طالقاني/ استراتژي طالقاني براي رواج انديشههاي خالص ديني در جامعه، گفتوگو، مدارا و بحث بود
- برتری عدالت بر مصلحت در کلام علی (ع)، استاد مرتضی مطهری
- ريشه همگرایی توسعه یافتهها و واگرایی جهان سوميها در چيست؟
- بررسی علت فاجعهآفرینی دینداران در کربلا/ سروش محلاتی: بسیاری از فجایع، با انگیزه های دینی انجام میشود
- دسته بندی جامع از براهین باور به وجود خدا/ مصطفی ملکیان: ایمان به خداوند، در زمره عواطف است
- دیدگاه امام خمینی درباره تعرض به زنان بدحجاب: این گونه دخالت ها براى مسلمان ها «حرام» است
- نقش متفکران و علمای دین در پيدايش افراطيگري/ دکتر حسن اکبری بیرق
- پاسخ فاضل میبدی به رحيميان و آقاتهراني
- رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام تصریح کرد که شیعه واقعی باید رعایت اخلاق اسلامی و احترام به همنوعان را از تعالیم ائمه (ع) بیاموزد.
- چرا جلوی رفتار خلافوحدت گرفته نمیشود؟ «اهانت به نمادهای برادران اهل سنت از جمله اتهام زنی به همسر پیامبر اسلام [عایشه] حرام است.
- اگر قرار است وحدتی پیدا شود جز در بستر اخلاق پیدا نمی شود و جز در بستر اخلاق نمی ماند
- درسهای حضرت محمدمصطفی(ص)؛ از مصلح تا حاکم/ میثم محمدی
- این مدعیان را با محمد (ص) چه کار؟ غلامعلی رجائی
- رئیسجمهور آمریکا: کشورش نه با اسلام بلکه با کسانی در جنگ است که اسلام را به انحراف کشانده اند/ مسئول خشونت و تروريسم نه اديان بلکه انسانها هستند.
- گفتمان امام موسی صدر؛ “برای انسان، گرد هم آمدهایم”
- آیا روشنفکری دینی همان روشنفکری دینداران است؟| یاسر میردامادی
- آنچه «روشنفکری دینی» نیست/ من چه غم دارم که ویرانی بود؟... زیر ویرانی گنچ سلطانی بود
- مولوی عبدالحمید، امام جمعه مسجد اهل سنت مکی زاهدان: شیعه و سنی به مشترکات، وحدت و اعتدال اتکا کنند
- سیدهادی خامنهای: عبدالعلی بازرگان جوابهای خوبی به اظهارات سروش داده است
- حکمت و حکومت؛امام علي (ع) وسياست ازمنظر نهج البلاغه* دکتر محمد جواد اطاعت
- ارائه اولین ارزیابی علمی از قیام بشر علیه خود/ دوازده دستاوردی که به پایان جهان میانجامد
- این لحظه دوباره در آینده ای نزدیک باز نخواهد گشت. معتقدم دو کشور دارای فرصت تاریخی برای حل مسالمت امیز مسئله هسته ای هستند فرصتی که نباید آن را از دست بدهیم.
- پیام تبریک یونسی بمناسبت تولد زرتشت: «زرتشت»اولین پیامآور یکتاپرستی، صلحطلبی، رعایت حقوقبشر، راستی و درستکاری در جهان بود.
- تحول معنی کلمه «عورت» در قرآن| ابوالفضل ارجمند
- تحول معنی کلمه «خاتم» در قرآن – ابوالفضل ارجمند
- فهم قرآن بدون شناخت فرهنگ عرب پیش از اسلام ممکن نیست| ابراهیم منهاج
- چگونگی سازگاری دین و عقل، پرسشی دیرین است که...(2)
- نزديكي آمریکا و کوبا پس از ۵۷ سال خصومت/ رائول کاسترو: باراک اوباما انسانی صادق است
- باید راه را دوباره تعریف کنیم| سید علیرضا بهشتی
- رضا صادقیان در یادداشتی در سایت انصاف نیوز: ایران و عربستان و واکنشهای عاطفی
- گزارشي از سفر سرمایهگذاران آمریکایی به تهران/ تكاپو براي روزهاي پس از پايان تحريمها
- ایران در «تعامل» يا «تقابل» با شرق و غرب؟ / عطا افشاریان
- مولوی اسحاق مدنی: اگر علی(ع) نبود، اسلام پیش نمیرفت
- نقش مثبت "فارسی ایر" و "انگلیسی ظریف" آنها یکدیگر را "جان" و "جواد" خطاب میکنند
- سیدحسن خمینی: بزرگترین دِین ما این است که نام امام را برای جامعه و نسل بعد، توام با آزادگی، رفاه و مشکل گشایی زنده نگه داریم.
- گزارش یک مناظره؛ از «علم و دین» تا «علمِ دینی»
- فراستخواه: مدرنیته به معنای افول دین نیست
- بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار جمعى از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور
- وحدت و اتحاد، الفت میان مسلمانان، دعوت مردم به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، از جمله خواسته های قران از جوامع اسلامی است.
- آیت الله محمد علی ایازی: نشانی از اینکه پیامبر(ص) بخواهد فردی را به زور و با جنگ مومن کند نیست/ قرآن تنها اجازه جنگ با کفاری را می دهد که به جنگ روی آورده اند
- روایتی خواندی از بازدید مقام معظم رهبری از نمایشگاه کتاب
- حجت الاسلام سید حسن خمینی یادگار گرامی امام گفت: راه جلوگیری از تکرار اشتباهات نسل های قبل وجود اعتماد بین نسلی است.
- بامیان در افغانستان رسما پایتخت فرهنگی سازمان سارک شد
- گفتمان اصلاحات بر پایهٔ اعتقاد به کنش ارتباطی میان فرهنگها و دولت با مردم به ارادهٔ آزاد و آزادی خواهی ذاتی انسان میرسد
- ۳ نکته برای کمتر کردن درد و رنج های زندگی/ از استاد مصطفی ملکیان
- ۳ نکته برای کمتر کردن درد و رنج های زندگی/ از استاد مصطفی ملکیان
- رهبر معظم انقلاب اسلامی: پذیراى جوان ها باشید. با روى خوش هم پذیرا باشید؛ با سماحت، با مدارا.
- باراک حسین اوباما، رئیس جمهور آمریکا با صدور بیانیه ای حلول ماه مبارک رمضان را به مسلمانان تبریک گفت.
- مربی تیم آمریکا: مردم ایران عالی هستند/ بسیار مشتاقم باز به ایران بیایم
- دکتر شهریار عدل درگذشت: شهریار عدل به هزینه خود برای ثبت جهانی تخت جمشید، چغا زنبیل و میدان نقش جهان اصفهان وارد عمل شد
- ایرانیان همچنین بر اساس آموزه های الهی خود، ارزش های انسانی و انسانیت را نیز همواره در سرلوحه کاری خود قرار داده اند.
- در گفتگویی با رئیس حوزه علمیه کاشان: نظر آیت الله یثربی درباره حجاب اختیاری و حضور بانوان در ورزشگاه
- در گفتگویی با رئیس حوزه علمیه کاشان: نظر آیت الله یثربی درباره حجاب اختیاری و حضور بانوان در ورزشگاه
- رییس جمهور اتریش: مردم ایران و امریکا توافق را تایید خواهند کرد
- اوحدی در گفتوگو با ایلنا اعلام کرد: جزییات سفر زائران به حج تمتع 94/ امسال 60 درصد پروازها مستقیم به مدینه میرود
- واشنگتن پست: آنان مبناي اعتمادسازي را گذاشتند/ نام کري و ظريف در کتب تاريخي جهان ثبت خواهد شد
- روزنامه انگلیسی ساندی تایمز مدعی شد باراک اوباما قصد دارد در سال 2016 به تهران سفر کند
- آیت الله هاشمی: گره های بی ربط سیاست خارجی بعد از توافق باز خواهد شد
- ترجمه فارسی/ متن کامل برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)
- کری نمی توانست کلمات را ادا کند اما در نهایت بغض خود را فرو خورد و گفت: «من به جنگ رفتم و برایم روشن شد که دیگر هیچ وقت نمیخواهم به آنجا بروم»
- اوباما: توافق با ایران فرصت تاریخی است/ دو راه بيشتر مقابل ما نبود؛ جنگ يا ديپلماسي
- وزیر خارجه بریتانیا اعلام كرد: سفارت انگليس در تهران بازگشایی ميشود
- فدریکا موگرینی رئیس سیاست خارجه اتحادیه اروپا در مصاحبه با روزنامه ال موندو خاطرنشان ساخت که در صورت عدم توافق هسته ای، حمله نظامی جایگزین آن بود.
- باراک اوباما و دیوید کامرون عید فطر را به مسلمانان جهان از جمله مسلمانان آمریکا تبریک گفتند.
- روحانی در تماس تلفنی نخست وزیر انگلستان: خواهان توسعه روابط بر مبنای منافع و احترام متقابلیم
- وزارت خارجه ايران منتشر كرد؛ متن کامل و ۵ ضمیمه برنامه جامع اقدام مشترک
- بازخوانی نامه تاریخی امام(ره) درباره موسیقی و شطرنج: با برداشت بعضی ها از اسلام مردم باید بروند در صحراها زندگی کنند
- ملکیان و پساروشنفکری دینی/ دکتر مصطفی ملکیان
- نقد حال تشیّع: امیدها و نومیدی ها/ سخنرانی دکتر سیدحسین مدرسی طباطبایی درمونتریال کانادا
- «ای خدا! تو خوب می دانی که ما برای قدرت طلبی، یا دنیا خواری قیام نکردیم، بلکه خواستیم احکام روشن دین تو را به کار بندیم، و کشور اسلامی را اصلاح کنیم،
- رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام » رابطه با آمریکا، مستلزم جبران گذشته و قدمهای جدید آمریکا به سوی ایران است
- رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام » رابطه با آمریکا، مستلزم جبران گذشته و قدمهای جدید آمریکا به سوی ایران است
- آیتالله خامنهای رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار آقای هاینس فیشر رئیسجمهور اتریش: تاکنون صحبتهایی از طرف دولتهای اروپایی مطرح شده است، اما باید منتظر آثار عملی این اظهارات بود.
- روحانی دوم مهر به نیویورک میرود: امروز جهانیان آماده شنیدن پیام صلح آمیز مبتنی بر حقوق متقابل هستند.
- مباهله رسول اكرم (صلي الله عليه وآله) با مسيحيان نجران: . شما را دعوت میکنم که از ولایت بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند درآیید
- سروش محلاتی در پیش همایش بین المللی حقوق و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی(س): عده ای از زمان تدوین قانون اساسی بنای تعارض با اندیشه امام را گذاشتند/ برخی حق تعیین سرنوشت از سوی مردم را به رسمیت نمی شناسند
- گزارش جماران از میزگرد «مبانی فقهی حق الناس بودن رأی مردم»؛ فخار طوسی: نظریه حق الناس بودن رأی مردم وجوه قابل تفسیری دارد/ قاضی زاده: شرط مشروعیت حکومت اقبال مردم به آن در قالب رأی است
- گزارش جماران از میزگرد «مبانی فقهی حق الناس بودن رأی مردم»؛ فخار طوسی: نظریه حق الناس بودن رأی مردم وجوه قابل تفسیری دارد/ قاضی زاده: شرط مشروعیت حکومت اقبال مردم به آن در قالب رأی است
- پژوهشی در موانع عملی وحدت| سیدمحمدعلی ایازی
- به بهانه اهدا جایزه صلح نوبل به تونس؛ جهان، صلح مردمی میخواهد
- رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از دانشجویان و استعدادهای برتر: حضور انبوه نخبگان جوان و حرکت عظیم و پرشتاب علمی و فناوری که آغاز شده است، آینده ای روشن و همراه با پیشرفت و اقتدار و نفوذ روزافزون معنوی در منطقه و جهان خواهد بود
- بررسی آداب عزاداری در گفت و گوی جماران با حجت الاسلام والمسلمین غرویان؛ مردم در مجالس عزاداری که حرف های تفرقه انگیز گفته می شود، ننشینند/ جهانیان عزاداری ما را می بینند پس امام حسین(ع) را درست معرفی کنیم
- حجه الاسلام عبدالرحیم اباذری: اصول گرایی و اصلاح طلبی در نهضت حسینی
- آیتالله سید محمد علی ایازی استاد حوزه و دانشگاه و قرآن پژوه: این نیست که بگوییم اصل در اسلام جنگ است. اتفاقا اصل صلح و پیشگیری از خونریزی است. بدینجهت نه امام حسین(ع) هیچگاه میخواسته وارد جنگ شود و نه امام حسن(ع).
- سنت اسلام لیبرال به چه معناست؟ نگاهی به کتاب سنت اسلام نواندیش در ایران
- وزیر خارجه آمریکا از مسجد «سلطان» و قرآن تاریخی که در آن نگهداری می شود در «آستانه»، پایتخت قزاقستان بازدید کرد.
- مولوی عبدالحمید: مشترکات شیعه و سنی غیرقابل شمارش و اختلافات جزئی است/ به امام حسین(ع) اقتدا میکنیم و جلوی افراطگری ایستادهایم
- حجت الاسلام والمسلمین مسعود ادیب از مدرسین برجسته حوزه و دانشگاه و شرح و تفسیر سوره مبارکه عصر
- یونسی: کوروش به پیروان ادیان امنیت داد/ «ایران مهد همزیستی مسالمت آمیز ادیان»
- «و کذلِکَ جَعلناکُمْ اُمَّةً وَسَطاً»؛ «و این گونه شما را امت میانه قرار دادیم». (بقره: ۱۴)
- رئیس جمهوری: بله امکان پذیر هست که بین ایران و آمریکا یک رابطه غیرخصمانه و بدون تنشی برقرار شود/ کلید این کار در واشنگتن است و در تهران نیست. اگر این کلید در تهران بود من حتما از آن استفاده می کردم
- باراك اوباما با حضور درمسجدی در آمریکا، ضمن ابراز نگرانی از افزایش آزار مسلمانان، اسلام را حامل پیام صلح دانست و از رسانه های آمریکا خواست به جز انتشار حوادث مربوط به شمار اندکی از افراط گرایان منحرف، پیام صلحطلبانه اسلام و مسلمانان واقعی را به تصوی
- یک آموزگار فلسطینی به دلیل تلاش و فعالیت های آموزشی، جایزه نوبل بهترین آموزگار جهان را به دست آورد.
- دیپلماسی ایران در قبال آمریکا/ با امریکا چه کنیم؟/ «شاه کلید» یک رابطه خاص/ «سید حسین موسویان» استاد دانشگاه پرینستون امریکا
- ایران، کشوری هسته ای، اما متعهد به صلح جهانی/ پایان «جان سخت ترین بحران»/نقطه ای طلایی در تاریخ دیپلماسی جهان
- باراک اوباما، رئیس جمهوری ایالات متحده فرا رسیدن نوروز ۱۳۹۵ را تبریک گفت. او گفت امیدوار است دوستی بین مردم ایران و آمریکا به رشد خود ادامه دهد.
- دستیار ویژه رئیس جمهور در امور اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی به مناسبت سالروز تولد پیامبر بزرگ زرتشتیان پیامی صادر کرد.
- علی یونسی، دستیار ویژه رئیس جمهور در امور اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی به مناسبت سالروز تولد پیامبر بزرگ زرتشتیان پیامی صادر کرد.
- کنسرت موسیقی سنتی ایرانی همزمان با جشن باستانی نوروزی توسط گروه صبا در شهرهای مختلف یونان برگزار شده است.
- حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن معزالدینی امام جمعه موقت یزد: ساختن جامعه، حلم، رحمت، عفو و سعه صدر میخواهد/ باید با توجه به مشترکات فراوان گرد هم بیاییم، هم خودمان حرف بزنیم و به دیگران اجازه دهیم حرف بزنند و آنچه میتواند موفقیت بیاورد، اعتدال است
- عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی گفت: در گذشته برخی حتی با داشتن تلویزیون و رادیو مخالف بودند و آن را حرام تلقی میکردند ولی با آمدن جمهوری اسلامی برخی از این کجفهمیها از بین رفت.
- مولانا عبدالحمید روحانی، امام جمعه اهلسنت زاهدان: مردم ایران «دارای تمدن دیرینه هستند و هرگز در تردد حجاج بیتالله الحرام مزاحمت ایجاد نخواهند کرد».
- سید مصطفی محقق داماد در هفتمین اجلاس مجمع جهانی اسلام در یزد: ریشه اتفاقات و جنایتها در کج اندیشی های دینی و برداشتهای غلط از ظواهر دین است و جای انکار نیست.
- ایت الله امجد در مراسم احیای شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان مطرح کرد: کسی می تواند امر به معروف و نهی از منکر کند که دو شرط "عقل" و " اعتدال" را داشته باشد/ اگر عدالت را در جامعه رعایت کنیم بسیاری از مشکلات حل می شود
- دومین جلسه از سلسله درسگفتارهای «حقوق شهروندی؛ جستاری در طریق پرچالش علوم انسانی»،امکان حقوق شهروندی در جامعه دینی
- نگاهی به آثار و فعالیت های ابوریحان بیرونی خالق نظریه های ماندگار
- سردار رحیم صفوی فرمانده پیشین سپاه و مشاور و دستیار ارشد رهبر انقلاب: «پیشنهاد من این است که ما باید روابط مان را با کشورهای عمان، کویت و قطر بیشتر کنیم و در رابطه با سعودی ها مدارا کنیم. ما به هیچ وجه نباید به سمت تنش با سعودی ها حرکت کنیم.»
- عاشورای حسین (ع) نماد چيست؟ فرهنگ حسینی؛ فرهنگی ضد افراط گرایی/ محمد توکلی
- روز کوروش کبیر، بزرگداشت یکتاپرستی، آزادمنشی، مدارا، صلحدوستی، خردورزی، مردمداری، کشورداری و انساندوستی، و میراث مشترک ایرانیان با هر دین و زبان و از هر قوم است.»
- برای صلح بين اسرائیل و فلسطین اوباما - کری در کسوت نلسون ماندلا؟ روزنامه بهار/ امید پورعزیز
- بازخوانی یک اندیشه/ هاشمی رفسنجانی: هیچ مشکلی با اقلیتهای مذهبی به ویژه مسیحیان ایران نداشتیم و نداریم
- نماینده زرتشتیان در مجلس شورای اسلامی: فرهنگ ایران در جهت احترام به انسانیت به گونهای است که همه ما در کنار هم زندگی میکنیم و برای پیشرفت کشورمان تلاش میکنیم.
- یونسی: توسعه کشور نیازمند مشارکت همه اقوام و اقلیتهای دینی و مذهبی است
- پنج نشانه چرخش عربستان/ به گزارش دنیای اقتصاد، نشانههایی از نرمش ریاض در قبال تهران در حال هویدا شدن است.
- در گفتوگو با جاوید قربان اوغلی مطرح شد: روایتی از تجریه آشتی ملی در آفریقای جنوبی
- کاروان سرزمین برادری در پایان این سفر، که نشان دهنده وحدت میان شیعه و سنی است، به اقامه نماز جمعه در کنار مردم و روحانیون اهل سنت خواف پرداختند.