طرح 2 دیدگاه متفاوت راجع به مرحوم شیخ فضل الله نوری و حوادث مشروطیت از موسی نجفی و دکتر صادق زیباکلام |
ایسنا/ دوم ذیالحجه، مصادف بود با سالروز تولد شیخ فضلالله نوری، روحانی معروف دوران مشروطه که اندیشههایش همواره مورد بحث بوده است.
مرحوم نوری متولد 2 ذی الحجه 1259ق، ۳ دی ۱۲۲۲ ش در مازندارن است. همین هم بهانهای شد برای ما تا مروری داشته باشیم بر اندیشههای آن عالم معروف و تاثیرگذار دوره معاصر ایران.
به گزارش ایسنا، در دوران حساس مشروطیت، که بسیاری از عالمان و اندیشمندان موافق با مشروطهخواهی بودند، شیخ فضلالله نوری با طرح اندیشه خود جهتی مخالف با دیگر پیشروان مشروطه انتخاب کرد. او باور داشت که انقلاب مشروطیت دچار انحراف شده است، انحرافی که سنت اسلامی و شریعت را به خطر میاندازد. از آن رو دست به اقداماتی زد تا مخالفت جدی خود را نشان دهد. فعالیتهایی که در آخر به بردار رفتنش ختم شد. مرحوم نوری مخالفان و موافقان جدیای دارد، عدهای او را کسی میدانند که به فکر شریعت بود و به خاطر دین به مخالفت با مشروطه خواهان پرداخت، از طرفی برخی محققان معاصر قدرت طلبی را انگیزه اقدامات شیخ فضلالله نوری میدانند. همواره بحثهای گوناگونی پیرامون آن شخصیتِ مطرح تاریخ معاصر ایران صورت گرفته است.
خبرنگار دین و اندیشه ایسنا، قرار بود که در دو مصاحبه، پای حرفهای دو تن از اساتید دانشگاه که به نظر میرسد دیدگاههای متفاوتی را نسبت به این شخصیت و اندیشههایش داشته باشند، بنشیند. دکتر موسی نجفی، هر چند حاضر به گفتوگو نشد، اما چکیدهای از نظراتش را پیرامون شخصیت و اندیشه شیخ فضلالله نوری خواهیم آورد. بعد از آن نیز متن مصاحبه خبرنگار ایسنا با دکتر صادق زیبا کلام را میتوانید در پایان همین گزارش بخوانید.
موسی نجفی در کتاب «مشروطه شناسی» از شیخ فضلالله نوری به عنوان کسی یاد میکند که از اساس بر مجلس و مشروطه نقد داشت. او ارتباط شیخ فصلالله با محمدعلی شاه را، که هموراه مورد نقد جدی مورخان معاصر بوده، طوری دیگر تفسیر میکند:« محمدعلی شاه فرد مستبدی بود اما زشتی کارش دست کمی از ناپسندی فعل مشروطه خواهانی نظیر تقیزاده در بست نشستن در سفارت انگلیس نداشت. اما گویا عامدا در تاریخ ناپسندیهای مشروطه خواهان کم رنگ شده و استبداد محمدعلی شاه را خیلی پر رنگ کردهاند. او که مستبد است و تکلیفش روشن، اما چرا از ناپسند بودن پناهنده شدن به انگلیس سخنی به میان نمیآید؟ اینکه افکار شیخ شهید را برخی منتسب به یک حوزه خاص میکنند، همان تبلیغات مشروطه چیهاست؛ چرا نفهمیدند که اصل فکر چیست». وی در ادامه سخنانش میگوید: شیخ شهید مشروطه را بیداری اسلامی میدانست، اما میخواست این بیداری اسلامی را بدون تلاقی با مدرنیته حل کند. ... شیخ فضلالله میخواست بیداری اسلامی را از موج مدرنیته خارج کند و میگوید؛ مشروطه مشروعه و بعد هم از مشروعه غیر مشروطه سخن میگوید....
نجفی معتقد است که اگر گفتمان شیخ فضلالله غالب میشد، این امر به انقلاب اسلامی وصل میشد و میگوید: «مرحوم شیخ فضلالله و علمای مشروعه خواه، بحث مشروعیت نظام را مطرح میکردند و میگفتند:« مشروعیتش از کجاست؟» این بحثی است که ما امروز هم داریم، مشروعیت نظام از کجاست؟ علمای مشروطه خواه، به هیچ وجه بحث مشروعیت نظام را مطرح نمیکردند، خودشان قبول داشتند که نظام مشروطه، مشروعه نیست و نمیگفتند: مشروع است، بلکه میگفتند: قدر مقدور است بهتر از استبداد است و نمیگفتند که اسلامی میباشد.»
به گزارش ایسنا، نجفی در جای دیگری از کتابش با عنوان «مشروطه شناسی»، در نقد از مشروطهخواهان غربگرا و طرفداری از شیخ فضلالله نوری میگوید:« متاسفانه تاریخ مشروطه ما را به گونهای نوشتهاند که چهره آزادیخواهی ضد انگلیسی و ضد غربی کم رنگ شده است؛ وقتی مشروطه خواهان تهران را فتح کردند، شیخ فضلالله حاضر نشد زیر پرچم روس و حتی کشور عثمانی برود. گفت: «برای من، به عنوان یک عالم شیعه که ریشم را 70 سال برای اسلام سفید کردم؛ بد است زیر بیرق کفر بروم.» در حالی که وقتی محمدعلی شاه مجلس را به توپ میبندد و مشروطه خواهها فرار میکنند، بیشتر آنها به سفارت انگلستان پناهنده میشوند. هنگام مرور تاریخ، تقیزاده به سرعت از آن میگذرد و میگوید: «حفظ جان بود». اگر به حقیقت، مسئله حفظ جان بود، چرا شیخ فضلالله حاضر نشد برای حفظ جانش زیر پرچم روس برود؛ اما شما که آن زمان هم انقلابی و تند مزاج بودید و شعار میدادید: یا مرگ یا آزادی. نخواستی به خاطر آزادی تا پای مرگ بایستید و به سفارت انگلیس پناهنده شدید.»
به گزارش خبرنگار اندیشه ایسنا، این چند کلام موسی نجفی به خوبی دیدگاه متفاوت نسبت به شیخ فضلالله نوری را بیان میکند. اما اینها همه حرفهای پیرامون مرحوم نوری نیست. صادق زیبا کلام، استاد دانشگاه تهران که در تاریخ معاصر ایران تالیفاتی را دارد، نظرش به گونهای دیگر است.
این گزارش با هدف کنار هم قرار دادن نظرات این دو محقق آماده شده است، تا مخاطبان بتوانند با بررسی هر دو نظر، به شناختی جامعتر از این شخصیت مهم تاریخ معاصر برسند. بررسی و ارائه دیدگاههای متفاوت، که در بحث از مسائل تاریخی امری عادی به نظر میرسد، لازمه اصلی پرداختن به موضوعات تاریخی است.
در مصاحبه خبرنگار دین و اندیشه ایسنا با صادق زیبا کلام هم میخوانید:
- آقای زیباکلام، به بهانه سالروز تولد شیخ فضلالله نوری، بعد از گذشت بیش از یک قرن از درگذشت ایشان چه سخنی را میتوان در موردش ارائه داد؟
سخنی را که میتوان در مورد شیخ فضلالله نوری ارائه داد، سوالی است که من در کتابم، سنت و مدرنیته، که پیرامون علل شکست اصلاحات از جمله انقلاب مشروطه، نوشتهام و در آنجا به شیخ فضلالله نوری پرداختهام. آنجا من مفصل اشاره میکنم که علت مخالفت مرحوم شیخ فضلالله با مشروطه به واسطه چه بوده است، چرا مشروطه را رد میکند و در مقابل آن میایستد. آنجا تشریح کردهام که دلایل چه بوده است. اما بعد از آن یک سوال مطرح کردهام. سوالم از خواننده کتاب این است که اگر شیخ فضلالله نوری در زمانه ما بود و در دوران جمهوری اسلامی میزیست. چه سرنوشتی پیدا میکرد؟ آیا همچنان بزرگترین اتوبان پایتخت به نامش میشد؟ من با این سوال، بحثم را در کتاب در مورد شیخ فضلالله در پایان رساندم. اما خودم اگر قرار باشد پاسخی دهم، این است که اگر مرحوم شیخ فضلالله در زمانه ما میزیست به احتمال خیلی زیاد یا مخالفتهایی مواجه میشد. ببینید یکی از ایرادات او به مشروطه آن بود که مشروطه با وضع قانون اساسی و وضع نهادی به نام پارلمان یا مجلس، در حقیقت اختیار سلطان اسلام را محدود میکند و شیخ فضلالله نفرین میکند به مجلس و مشروطه خواهان که شما قدرت سلطان اسلام را دارید محدود میکنید. او این کار را حرام میدانست.
- آقای دکتر، امروزه برخی از محققان تاریخ معاصر، از شیخ فضلالله نوری به عنوانی شخصی که به ایدئولوژی انقلاب اسلامی نزدیک است یاد میکنند و برای او احترام قائلند، دیدگاههای آنها با نظر شما مخالف است؟
علت محبوبیت و علت جایگاهی که مرحوم شیخ فضلالله در دوران انقلاب اسلامی پیدا کرده به واسطه آن است که این عزیزان اساسا با غرب در تضاد هستند و مخالف؛ بنابراین هر کسی که علیه غرب باشد، برای آنها احترام قائلند، حالا شیخ فضلالله محترم است چون مشروطه را که غربی بوده است در مقابل آن میایستد، مرحوم جلال آلاحمد محترم شمرده میشود چون در برابر غرب میایستد، هر چیزی که رنگ و بوی غربستیزی داشته باشد، برای برخی در حال حاضر نیز هر چهره و شخصیتی که رنگ و بوی غربستیزی داشته باشد محترم شمرده میشود و در رابطه با مرحوم شیخ فضلالله که یک روحانی غربستیز است، میتوانید حدس بزنید که چقدر اعتبار پیدا میکند.
یا جلال آلاحمد اگر روحانی میبود خیلی بیشتر از اینهایی که امروز به او اعتبار بخشیده شده و بالا برده شد، خیلی بیشتر از اینها بالا میرفت؛ بنابراین علت برافراشتن مرحوم شیخ فضل الله توسط اندیشمندان حکومتی در نظام جمهوری اسلامی ایران، به خاطر غربستیز بودن او است، نه لزوما به خاطر افکار و عقایدش، چراکه واقعا بخش عمدهای از عقاید شیخ فضلالله نوری اساسا در تقابل با فلسفه نظام جمهوری اسلامی ایران قرار میگیرد.
- میتوانید مثالهایی بزنید آقای دکتر؟
یکی از ابتداییترین آنها، برابری در پیشگاه قانون است. مرحوم شیخ فضلالله معتقد بود که ما در اسلام برابری در مقابل قانون نداریم، در اسلام یک یهودی، یک نصاری و یک ملحد و مشرک و ...، چه کسی گفته که اینها در برابر قانون یکسان هستند. پاسبان راهنمایی رانندگی وقتی میخواهد یک نفر را در جمهوری اسلامی ایران، جریمه کند برای اینکه از چراغ قرمز عبور کرده است، برایش فرقی نمیکند که آن کسی که از چراغ قرمز عبور کرده است، زرتشتی است یا مسیحی یا ارمنی یا یهودی یا بی دین؛ چراکه برای اینکه همه اینها در برابر قانون یکسان هستند؛ بنابراین اگر شیخ فضل الله در زمانه ما میزیست نمیتوانست این را بپذیرد که در یک نظام که به نام شریعت اسلامی است، افرادی که در شرع متفاوت هستند، اینها در حقیقت یکسان دیده شوند. جمهوری اسلامی ایران مهمترین رکنش مجلس شورای اسلامی است، خب ما در این مجلس چه کار میکنیم؟ پاسخ این است که ما برای اداره امور مملکت قوانین را به تصویب میرسانیم، حالا البته شورای نگهبان است و این قوانین خلاف شرع یا قانون اساسی نیستند، اما ببینید اساسا شیخ فضلالله نوری نفس قانونگذاری را قبول نداشت. او معتقد بود که اگر شما بگویید ما نیاز به قوانین جدید داریم، در حقیقت نبوت را نپذیرفتهاید، نبوت را شما قبول ندارید؛ چراکه نبوت یعنی اینکه محمد بن عبدالله خاتم پیامبران بوده است و هرچه که شرط لازم داشته نبی اکرم، صلوات الله علیه آن را با خودش آورده است. وقتی شما میگویید چیزهایی هست که ما نیاز داریم، این یعنی اینکه نبوت و رسالت کامل نبوده است.
- البته شیخ فضلالله در هر حال نظر مشروطه مشروعه را داد و این در تعارض با نظر شما قرار دارد؟
یک مثال دیگر، حالا فرض بگیریم که در امور مستحدثه، در اموری که شرع نه آنها را حرام اعلام کرده و نه حلال و ... ، فرض بگیریم که شما در اینگونه امور میخواهید قوانینی وضع کنید. کاری که مجلس میکند؛ شیخ فضلالله نوری میگوید کجای وضع قوانین در شریعت اسلام با اکثریت و اقلیت است. اولا در خصوص وضع قوانین در امور مستحدثه این کار علما و فقهاست، آنها هم بر اساس قوه اجتهادیهشان است که عمل میکنند و نه بر اساس اقلیت و اکثریت. اشکال بعدی، شما یک موضوعی را که در شرع انجام آن و اطاعت از آن واجب اعلام نشده بوده، شما میآیید در مجلسی که از مجتهدین و علما نیست و از بزاز و رمال و عطار و شاهزاده و فوکولی روشنفکر و ... ساخته شده، شما میآیید یک امری را که شریعت واجب ندانسته، آن را واجب اعلام میکنید، کاری که اگر درست بود شریعت آن را واجب اعلام میکرد. ببینید ایشان اشکالات اساسی را به مسئله مجلس و قانونگذاری وارد میکند.
- آقای دکتر، باید شرایط زمان را لحاظ کرد. به نظر شما در آن دوران که جامعه ایران تازه با مسائل جدیدی رو به رو شده بود، آیا این حساسیتزا نبود که یکباره تغییر ناگهانی صورت بگیرد. آن هم از طرف شخصیتی مثل شیخ فضلالله نوری، منظور این است، آیا نباید نگاهمان را به این سمت ببریم که در مورد عملکرد کسی مثل شیخ فضلالله نوری قائل به یک تغییر تدریجی باشیم و نگرانی او را از تغییر وضعیت ایران توجیه کنیم؟
آن اشکالاتی که ایشان به مشروطه وارد کرد، ایراداتی نبود که بگوییم به مرور زمان جا میافتاد. نه، ایشان پادشاه و سلطنت را در حقیقت سلطان اسلام میدانست، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه را سلطان اسلام میدانست و چون قانون اساسی از اختیارات شاه کاسته بود و چون متمم قانون اساسی، خیلی بیشتر از اختیارات پادشاه کاسته بود، شیخ فضلالله مجلس را نفرین کرد که چرا اختیارات سلطان اسلام را محدود کردید. اساسا شیخ فضلالله ایدهای مثل تفکیک قوا را قبول ندارد، آن را با اسلام سازگار نمیدانست. علاوه بر این اگر از این موارد بگذریم میرسیم به یک سوال دیگر که در ارتباط با مرحوم شیخ فضلالله نوری بررسی جدی صورت نگرفته است و آن این است که حالا، آیا واقعاً مشکل شیخ فضلالله نوری با مجلس و مشروطه همین چیزهایی بود که صادق زیبا کلام میگوید، اینکه چرا مجلس قانونگذاری میکند چرا قدرت سلطان اسلام را کاهش میدهد و قص علی هذا. ببینید یک ابهام دیگر هم وجود دارد و آن اینکه ممکن است این چیزهایی که بنده گفتم برای شیخ فضلالله بیشتر بهانه بوده برای مخالفت با مشروطه و بیشتر رقابتهای سیاسی که با دو سید دیگر داشته است، یعنی مرحوم آقا سید طباطبایی و آقا سید عبدالله بهبهانی، باعث شد تا بخواهد فرش مشروطه را از زیر پای آنها بکشد.
- منظورتان همان بحث رقابت برای مرجعیت در تهران و اینکه بخواهد به عنوان عالم درجه یک تهران شناخته شود است؟
نه، ببینید خیلی ساده بگویم. در هر حال علما و مراجع با یکدیگر رقابت داشتند و از آن گریزی نیست و مشروطه قدرت و جایگاه دو رقیب شیخ فضلالله را، یعنی طباطبائی و بهبهانی را بالا برده بود و بالعکس شیخ فضلالله نوری که در ابتدا با مشروعیت همراهی کرد و بعد برگشت و در مقابل مشروطه قرار گرفت، از اعتبار و نفوذش در بین مردم بسیار کاسته شد و یار و یاور و متحد او در حقیقت محمدعلی شاه شد و دشمنان مشروطه، ای بسا مرحوم آقا شیخ فضلالله نوری گفته باشد، حالا که مشروطه باعث کاهش نفوذ من در جامعه شده و متقابلا باعث بالارفتن نفوذ و اعتبار سیدین شده، من این فرش مشروطه را از زیر پایتان میکشم بیرون و آن را زیر سوال میبرم تا آن نفوذ و قدرتی که شما پیدا کردید هم از بین برود.
یکی از رجال همان دوران در کتاب خاطراتش مینویسد که اگر سیدین حاضر بودند آقا شیخ فضلالله نوری را هم روی فرش مشروطه جای بدهند، ای بسا هیچکدام از آن مسائل بوجود نمیآمد. ببینید ما راجع به هیچکدام از اینها کار نکردهایم و فرضمان بر این بود که مشروطه انحراف بوده، از باغ سفارت انگلیس آمده بیرون و شیخ فضلالله نوری این توطئه را فهمیده و در مقابلش ایستاده و مشروطهخواهان که فرماسونها، ایادی سفارت انگلیس، لیبرالها و سکولارها و اینها صحنه گردانش بودهاند، ایشان را اعدام کردهاند تا بتوانند به اهدافشان برسند. در چهار پنج سال گذشته، تنها چیزی که اندیشمندان حکومتی ما در مورد شیخ فضلالله گفتهاند، همین روایت بوده است و به مسائل دیگر اساسا نپرداختهایم. اینکه چرا با مشروطه مخالفت کردهاند؟ آیا علت اصلی مخالفتش با مشروطه، احیاناً همین رقابت و جنگ قدرت نبوده است؟ نخواستهایم هیچکدام یک از اینها را تحقیق کنیم. به واسطه غلبه گفتمان غربستیزی در ایران پس از انقلاب همه چیز در مورد شیخ فضلالله تقلیل پیدا کرده است به غرب ستیزی.
- آقای زیباکلام، بعضی از محققان تاریخ معاصر، فعالیتهای مرحوم شیخ فضلالله را از روی نیت خالص دینیاش میدانند، اینکه خیرخواه دین بود، مخالفتهای شیخ فضلالله را با انگیزه و نیت دینی میدانند در برابر کسانی که رنگ و بوی دینی نداشتند، خب از طرفی شما هم میتوانید تحلیل کنید که خیر، انگیزه و نیت دینی نبوده، به نظر میرسد قضیه باید روشنتر شود.
من نمیگویم دینی بود یا دینی نبوده است، میگویم بررسی نکردهایم، مطالعه نکردهایم. تنها چیزی که برای اندیشمندان حکومتی مهم بوده، غربستیزی بوده است. همین و بس والا چرا مجتهدین بزرگ آن زمان علیه مشروطه نمیشوند، چرا آنها مشروطه را تا به آخر از آن حمایت میکنند. ما تحقیق نکردهایم، آمدهایم و همه اعتبار را بخشیدهایم به شیخ فضلالله نوری و از علمایی که با مشروطه بودند نامی نمیبریم از علمای نجف نامی نیست. از آخوند خراسانی، از مازندرانی، از نائینی، از سید محمد طباطبائی، از سید عبدالله بهبهانی هیچ نامی نیست، چرا؟ چونکه تا آخر با مشروطه بودهاند. تنها نامی که از آن تجلیل میشود شیخ فضلالله نوری است.
- آقای دکتر بحث دیگر، مرگ مرحوم شیخ فضلالله است که جای تامل دارد. آیا آن برخورد باعث نشد که چهره مشروطه خواهان تخریب شود؟
من به عنوان یک فرد، با هر اعدامی مخالف هستم. به خصوص با اعدامهایی که قربانی به واسطه افکار و اندیشههایش باشد که درمورد شیخ فضلالله اینگونه است. اما یکی از چیزهایی که اصلا در جمهوری اسلامی مطرح نشده کیفرخواستی 17 صفحهای است که در دادگاه شیخ فضلالله نوری خوانده شد، وقتی شیخ زنجانی که خود از مجتهدین آن مقطع بود، کیفرخواست را میخواند، در آن 17 صفحه، فقط به عقاید شیخ فضلالله نپرداخته، بلکه به کارهایی که او در مخالفت با مشروطه کرد، پرداخته و آن کار موجب قتل و ضرر و زیان به مردم شده بود، فقط بحث عقیده نبود. بحث این بود که شیخ فضلالله کارهایی میکند که عدهای به واسطه آن کشته میشوند و ما اگر بگردیم در کتابهایی که اندیشمندان حکومتی در مورد شیخ فضلالله نوشتهاند. چیزی از کیفرخواست 17 صفحهای نمیبینیم و نکته جالب پاسخ خود شیخ به کیفر خواستش است. وقتی که کیفرخواست قرائت میشود او فقط یک پاسخ میدهد، به شیخ زنجانی، دادستان دادگاهش فقط یک جواب را میدهد میگوید: «من مجتهد هستم و به استناد قوه اجتهادیهام این کارهایی را که شما میگویید، کردهام.»
- یعنی تأیید میکند کیفرخواست را؟!
من فکر میکنم تأیید میکند کیفرخواست را. کیفرخواست که دروغ نبود، اتهامات واهی که در آن مطرح نبوده است. واقع مسئله آن است که در جریان مشروطه، شیخ فضلالله دست در دست محمدعلی شاه میگذارد. وقتی که عدهای از مشروطهخواهان در همین پادگان «حر» در تهران توسط محمدعلی شاه به دار آویخته میشوند، شیخ فضلالله خداوند را شکر میکند که آن خانه اشرار توسط سپاه ابابیل ویران شد. ببینید اینها بوده است. میآید و در کنار مستبدین قرار میگیرد، اینگونه نبوده که بگوید بی طرف است. خیلیها در نتیجه جنگ داخلی 14 ماهه در ایران، کشته میشوند که در آن جنگ داخلی یک طرف مشروطهخواهان بودند و طرف دیگر محمدعلی شاه و طرفداران استبداد، ببینید شیخ فضلالله نوری با تمام وجود در آن 14 ماه با استبدادیها بود و بخشی از کیفرخواست که در دادگاه علیه ایشان مطرح میشود، کارهایی است که در هر حال توسط طرفداران استبداد چه بعد از به توپ بستن مجلس و چه قبل از آن انجام شد.
به گزارش ایسنا این در حالی است که شیخ فضلالله نوری در دیدگاه اندیشمندانی مانند حضرت امام خمینی(ره) و حضرت آیتالله خامنهای جایگاه دیگری دارد.
حضرت امام خمینی(ه) درباره او میفرماید:
«... یک نقشهای بود که نقشه هم تأثیر کرد و نگذاشت که مشروطه به آنطوری که علمای بزرگ طرحش را ریخته بودند، عملی بشود. به آنجا رساندند که آنهایی که مشروطهخواه بودند به دست یک عده کوبیده شدند، تا آنجا که مثل مرحوم حاج شیخ فضل الله نوری در ایران برای خاطر اینکه میگفت باید مشروطه مشروعه باشد و آن مشروطهای که از غرب و شرق به ما برسد قبول نداریم، در همین تهران به دار زدند و مردم هم، پای او رقصیدند یا کف زدند».(1)
«اگر در هر شهری و استانی چند نفر مؤثر، افکارِ مثلِ مرحوم مدرس شهید را داشتند، مشروطه به طور مشروع و صحیح پیش میرفت و قانون اساسی با متمم آن که مرحوم حاج شیخ فضلالله در آن شهید شد، دستخوش افکار غربی و دستخوش تصرفاتی که در آن شد، نمیگردید و اسلام عزیز و مسلمانان مظلوم ایران آن رنجهای طاقتفرسا را نمیکشیدند».(2)
«شما میدانید که مرحوم شیخ فضلالله نوری را کی محاکمه کرد، یک معمّم زنجانی، یک ملّای زنجانی، محاکمه کرد و حکم قتل او را صادر کرد، وقتی معمّم مهذب نباشد، فسادش از همه کس بیشتر است».(3)
همچنین مقام معظم رهبری درباره او گفتهاند:
«در تاریخ خودمان در نهضت مشروطیت که روحانیون آمدند یک حادثه بزرگ (نظام مشروطیت) را در کشور ایجاد کردند و پایان دوره استبداد را تدارک دیدند، بعد همین مشروطیت، پایگاهی برای ضدیت با دین و روحانیت شد و هنوز ابتدای کار بود که روزنامه صدر مشروطیت، به نام آزادی شروع به کوبیدن دین کردند، تا جایی که یکی از شخصیتهای روحانی آن زمان مرحوم آقا شیخ فضلالله نوری که جزو پیشروان مشروطیت بود، در مقابل آن مجلس و مشروطیت ایستاد و سرانجام هم به شهادت رسید».(4)
«در تهران سه نفر عالم بزرگ مرحوم شیخ فضلالله نوری، مرحوم سید عبدالله بهبهانی، مرحوم سیدمحمد طباطبایی پیشوایان مشروطه بودند، پشتوانه اینها هم دستگاه حوزه علمیه در نجف بود، اینها چه میخواستند؟ اینها میخواستند که در ایران عدالت برپا بشود؛ یعنی استبداد از بین برود».(5)
«نتیجه این شد که این نهضت عظیم مردم که پشت سر علما و به نام دین و با شعار دینخواهی بود، بعد از مدت بسیار کوتاهی منتهی به این شد که شیخ فضلالله نوری (...) را که در تهران به دار کشیدند، بعد از اندکی سید عبدالله بهبهانی را در خانهاش ترور کردند، بعد از اندکی سید محمد طباطبایی در انزوا و تنهایی از دنیا رفت، مشروطه را هم برگرداندند به همان شکلی که خودشان میخواستند، مشروطهای که بالاخره منتهی شد به حکومت رضاخان».(6)
«شهید آیتالله شیخ فضلالله نوری مظهر جریانی است که در مقابل انحراف مشروطیت ایستاد، بنده به دلیل همین خصوصیت از شیخ شهید نوری با همه وجود دفاع میکنم».(7)
«طبیعی است که ما نمیخواهیم بگوییم شیخ نوری (رضواناللهعلیه) در همه موضعگیریها و حرکات و گفتههایش صد در صد بر طبق مصلحت رفتار کرده، نه ممکن است یک جا چیزی را درست تشخیص نداده باشد، اما این حقیقت فراموشنشدنی است که مرحوم شیخ فضلالله نوری شهید ابقای اسلام در محتوای مشروطیت شد».(8)
«واقعاً به شیخ فضلالله خیلی ظلم شده است، اوایل انقلاب یک وقت من در نمازجمعه راجع به مشروطیت و مرحوم شیخ فضلالله صحبت کردم، بعد یکی از دوستان نزدیک ما به من اعتراض کرد! من دیدم حتی در محافل روحانی و نزدیک به خود ما هم همین تفکرات وجود دارد که چرا از شیخ فضلالله صحبت میشود».(9)
..............................
1. صحیفه نور، ج18، ص135.
2 . میثم معاصر، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، ص47.
3. صحیفه نور، ج13، ص211.
4 . سخنرانی، 2/12/1368.
5. سخنرانی، 14/7/1379.
6 . همان.
7 . ویژهنامه منشور، ش26، مرداد 1383، ص3.
8. همان.
9 . همان، ش114، مرداد1385.
تنظیم گزارش و مصاحبه: «فرهاد حاجری» خبرنگار دین و اندیشه ایسنا
|
- می گویند : با دوستان مروت با دشمنان مدارا
- هاشم آقاجری: خلاء معنوی نباید با خرافه پر شود
- آیا مسیح، متأهل بوده؟
- بزرگمهر که بود؟
- انحصارطلبی از نظر ما مردود است
- عقلانيت انتقادي رازي
- سفرنامه حج سید علیرضا بهشتی شیرازی : قدر احرامم را ندانستم
- احتجاج با مروّجان بهائیت در پرتو آزادی عقیده و آزادی بیان / برگرفته از سایت اکبر اعلمی
- هزینه برگردن ایرانیان ، بهره وری برای بیگانگان
- بازگشت دوم خرداد با کارگزارانیهای جدید؛ یک رمزگشایی ساده از یک پرونده
- كالبدشكافي مناظره تاريخي حضرت زينب (س) و عبيداللهبنزياد درگفتوگو با آيتالله بياتزنجاني: زينب زيبايي اسلام حقيقي را نشان داد
- تحريفات عجيب و شگفت آور درباره واقعه نينوا
- درنگی بر مشکلات فراروی ایران؛ چه باید کرد؟ گام نخست چیست؟
- گفتاری از مصطفی ملکیان حسین بن علی(ع)؛ قدیس و قهرمان اخلاقی
- عاشورا در برابر بدعتها / محمد تقی فاضل میبدی
- گمشدهای به نام قانون / حمیدرضا شکوهی
- جامعه چندصدایی ؛ با قانون یا بی قانون / مهدی راستی
- علوی تبار در مصاحبه تفصیلی با ایلنا مطرح کرد: ضرورت تشکیل "شورای عالی تصمیمگیری" برای اصلاح طلبان
- موسی غنینژاد اتهامات به طرفداران بازار رقابتی را رد کرد / نسبت آزادیخواهی و عدالت
- دکتر اعوانی درگفتگو با روزنامه اعتماد : علوم انساني حكمناپذير است
- مروری بر چند سطر از قانون اساسی در حکومت جمهوری اسلامی ایران
- عالمان بی حلم و زاهدان بی علم آفت دین و دنیای مردم؛ حکایت این جماعت !
- علی اکبر گرجی در کافه خبر مطرح کرد: هیچ تناسبی بین اختیارات و مسئولیتهای رئیس جمهور در قانون اساسی وجود ندارد
- محمدرضا تاجیک در بهار نوشت : سیاست سیاه، سفید و خاکستری در جامعه امروز ایرانی
- آرایی نژاد در گفتگو با فرارو : برخی در حال فرصت سوزی هستند
- "در بیصفتترین دوران سیاسی قدم میزنیم"
- عضو شوراي مرکزي حزب «مردمسالاري» : پايگاه اجتماعي اصولگرايان ضعيف شده است
- بازخواني تخريب ساختارها از سوي دولتيها نويسنده : محمد سرکاميان
- چون غرض آمد هنر پوشیده شد صد حجاب از دل به سوی دیده شد ... جناب آیت الله! انصاف را ! - مصطفی فقیهی
- آیتالله هاشمی رفسنجانی : اداره كشور با ديدگاه سياه و سفيد غيرممكن است
- اصرار عسگراولادی بر مواضع اخیر خود : موسوی و کروبی مجرم نیستند / آنها که بر مرکب احساس سوارند در آن دنیا نمیتوانند جواب مرا بدهند
- احمدینژاد ، پدیدهای غیرقابل پیشبینی و 3 حرف کلیدی در باره کاراکتر او !
- مصباح یزدی :خیال میکنند رایدادن حقمردم است !
- فاز دوم هدفمندي ؛ كليد پيروزي در انتخابات ؟
- چرا علوم انسانی در ایران توسعه نیافته است؟ ضرورت آزاداندیشی و نقد عالمانه
- مفاهیم: توسعه پایدار چیست؟
- عسگراولادی : آفتاب لب بامم؛ موسوی و کروبی مجرم نیستند؛ خوابی هم ندیدم
- در باره انتخابات نظام پزشكي : نامه شكوريراد به حسين شريعتمداري
- غفوریفرد : نمیدانم کسانی که به خاتمی تهمتها زدهاند چطور میخواهند پاسخ خدا را بدهند
- آیتالله هاشمی رفسنجانی : بايد انتخابات با حضور سلايق گوناگون برگزار شود / اگر از تخريب و تهمت بپرهيزيم، بسياري از اختلافات مرتفع خواهد شد
- خشایار دیهیمی افشاگری؛ هیولایی که دامن همه را میگیرد
- بر اثر صبر، نوبت ظفر آید / در تمرین دموکراسی، تندروي فاجعهآور است
- دکتر حاتم قادری در مصاحبه با روزنامه شرق : تفاوت خرداد 1376با خرداد 1392
- دکتر علی شریعتی / خودسازی انقلابی : انسان فقط و فقط یک چیز بیشتر نیست و آن و همه ی ارزشها از آن زاییده میشوند و آن اختیار و ازادی مطلق توست.
- لطفالله میثمی : چرایی 28 مرداد / مصدق قانون انتخابات را به صورتی تنظیم کرد که قدرتی که به دربار منتقل شده بود، به ملت و مجلس شورای ملی و مردم بازگردد.
- خاستگاه و علل پیدایش سکولاریسم
- شرایط امکان تداوم اعتدالگرایی در عرصه سیاسی / محمدجواد غلامرضاکاشی
- آزادی بیان رکن اساسی دموکراسی + آزادی بیان و خطوط قرمزش
- :. برخاستن چپ از دنده راست .::منبع: ماهنامه مهرنامه، شماره 30
- پیام انتصاب علی شمخانی چیست ؟
- سخنی با دوستان اصلاح طلب : آیا به اصولگرایان ثابت نمیشد که در یک فضای آرام، اصلاحطلبان حاضر و حتی مشتاق به همکاری با اصولگرایان شایسته هستند
- آنسوی خط با شمسلنگرودی : ادبیات چپ پاسخگوی نياز جامعه امروز نيست
- راهکار دکتر محمود سریعالقلم، پژوهشگر حوزه توسعه، علوم سیاسی و تاریخ معاصر ایران برای توسعه آزادیها
- کشوری توسعه یافته و پیشرفته چه کشوری است ؟
- دکتر صادق طباطبایی : داشتن نگاه بدبینانه به آمریکا تنها مانع برقراری روابط نیست
- مهدی شجاع : ضرورت پذیرش مسئولیت اجتماعی توسط روشنفکران
- مناظره اکبر اعلمی و قدیریابیانه در باره آمريكا : در دنیای امروز ديگر نميتوان فضائی فکر کرد
- آرمان هاي اصلاحات سر جايش است / گفت و گو با محمد رضا خاتمي درباره انتخابات 24 خرداد و ماه هاي پس از آن
- حمزه جهانگیری در بهار نیوز نوشت : در نقد بودجه نئو لیبرالی دولت / اقتدارگرایان چگونه دوباره به قدرت می رسند ؟
- مدل «عارف- ناطق» به جاي «عارف – روحاني» تجربه انتخابات رياست جمهوري نقشه راه اصلاح طلبان
- مهمترین هدف سیاست تحقق خیر عموم مردم است، و کنش فضیلت مندانه در این عرصه قطعاً تابعی از تحقق این خیر خواهد بود.
- میلاد پیامبر پاکی بهانهاي برای نزدیکی قلوب / از وحدت در «لفظ» تا وحدت در «عمل» از وحدت در «لفظ» تا وحدت در «عمل» اسماعیل حسینپور
- دکتر ابراهیم یزدی : به نظر من هیچ راهی جز ادامه اصلاحطلبی برای ایران نمانده است.
- مگر قرار است1000سال با آمریکا ارتباط نداشته باشیم؟ روایت رفیقدوست از نظر امام درباره رابطه با آمریکا
- نگاهي به «راه طي شده» مهندس بازرگان تا... انقلابایران؛ دو حرکت و دو چالش در 35سالگي/ علیرضا کفایی
- در نکوهش «بداخلاقی و ریاکاری سیاسی»؛ سخنی با حامیان فصلی «کرامت انسانی، عزت ملی و آزادی بیان»
- شمسالواعظین در گفتگو با سلام نو: در مثلهای ایرانی میگویند که تجربه شکستهای گذشته را باید چراغ راه آینده کرد.
- دکتر ابراهیم یزدی: ما با انتخاب جمهوری اسلامی و قبول اصل حاکمیت ملت در واقع دموکراسی را پذیرفتیم اما بارها گفتیم که دموکراسی یادگرفتی است
- هر عمل تشكيلاتي و حزبي را به فال نيك بگيريم/ تنگنظري در اصلاحطلبي جايگاهي ندارد/ سردبیر سایت بهارنیوز
- ملت رشید ایران در انتخابات سال92 ریاست جمهوری به تفکر اعتدال و میانه روی،راستگویی، اخلاق ورزی، خردجمعی و دوری از تنشهای حزبی و جناحی روی آوردند.
- حسامالدین قاموس مقدم کارشناس ارشد حقوق کیفری و خبرنگار: آنچه از «اسید» سوزانندهترست و سوزناكتر!
- عدالت اجتماعی پیشنیاز توسعه همه جانبه است/ عطا افشاریان
- تفاوت اصولگرایی و اصلاح طلبی دقیقا در چیست؟/ رسول جعفریان
- نشست بررسی وضعیت قانون مطبوعات؛ مطبوعات قانون نمیخواهند؛ آزادی میخواهند
- بالندگي فرهنگ سياسي در پرتو احزاب سياسي/ موج ناپايدار احزاب در جوامع توسعه نيافته
- نظام سياسي ایران باید فرصت تاریخی بزرگ را قدر بداند و با ایجاد روابط صحیح با غرب بخصوص آمریکا، امنیت منطقه را در دست بگیرد./ عطا افشاریان
- ریشه های اجتماعی دیکتاتوری و دموکراسی ( نقش و ارباب و دهقان در روند نوین سازی)”، برینگتون مور، ترجمه یوسف نراقی
- جامعه بسته به سرزمین فرصتها مبدل نميشود/ جامعه آزاد خلاق است، جامعه بسته خلاقيتسوز
- دکتر علیرضا بهشتی مدرس فلسفه سیاسی گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس: نقد اصلاح طلبان؛ چرا انتخابات محوری به جای جامعه محوری؟
- هاشمی و یزدی، تفاوت آشکار میان دو تفکر| سید هادی طباطبایی
- صادق زیباکلام "تفاهم لوزان": آیندگان از این بیانیه به عنوان ایران اسلامی بعد از تفاهمنامه لوزان یاد خواهند کرد
- آلن ایر به خبرگزاری فارس: این کتاب شهید مطهری را بخوانید
- درباره «ملت و دولت؛ همدلی و همزبانی» الزامات وصول به راهبرد همدلی و همزبانی/ دکتر هوشنگ عطاپور
- وجوه تمایز جریان اصلاحطلبی با اصولگرائی/ اصلاحطلبی یک گفتمان است؟ یک روش است، یا یک هدف؟
- شهبانویی که روزگاری نگران فقر و فاقه مردم بود، حالا کارگردان جشن هایی است که آشکارا به اعتقادات آنان دهن کجی می کند
- در آستانه 11 اردیبهشت روز جهانی کارگر- کارگری در ابرها/ روی خط خطر/ اینجا طبقه 18+، کارگران با مشکلات فراوان مشغول کارند...
- توسعه سیاسی و خوانش چالشهای ساختاری و رسوب یافته آن در ایران/ مصطفی مطهری *
- دکتر رضا داوری اردکانی: انقلاب کردیم که به اخلاق برسیم؛ اما شاهد فساد، دروغ و تهمت هستیم.
- نماد توسعه را باید در رفتارهای اجتماعی ما جستجو نمود و میزان احترام و امنیتی که جامعه و افراد برای یکدیگر قائل هستند...
- نتیجه مقاومت در مقابل تکنولوژی چه خواهد بود؟ اینترنت و برخوردهای غلط با آن در ایران/ عطا افشاریان
- «چرا ملت ها شکست می خورند؟» نحوه نگاه و درک شما را نیست به جهان دگرگون می کند.
- انديشه سياسي شهيد بهشتي در گفت و گو با عليرضا بهشتي: پدرم به نظام تكحزبي قائل نبود
- لازمه حیات بشری و حرکت به سمت دولت خرد است. دولت خرد، بطور حتم دولتی است که بر مبنای اندیشه سالم و "ما ینطق عن الهوی " ایجاد خواهد شد
- رفیقدوست: امام گفت مگر قرارست 1000سال با آمریکا رابطه نداشته باشیم؟
- در بحث موسیقی هم باید مواظب بود با احتیاطات مردم علی الخصوص جوانان را به دین بدبین و دین را در نظر ایشان دشوار و غیرفطری جلوه ندهیم.
- با «مرتضی رحمانی موحد» معاون گردشگری کشور: برنامه دولت برای بازاریابی و تبلیغات گردشگری چیست؟
- آشنایی با انجمن علمی گردشگری ایران/ ارتقای دانش و گسترش پدیده صنعت گردشگری و بهبود امور آموزشی و پژوهشی
- سید محمد بهشتی ریاست پژوهشگاه میراثفرهنگی را برعهده گرفت
- حالِ جایگزین نفت خوب نیست! صنایع دستی کالایی زیبا و برگرفته از روح انسانی و ذوق و سلیقه ای ایرانی است
- مسعود سلطانی فر، معاون رییس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری: روزهای درخشان فراروی گردشگری ایران
- درآمد گردشگری ایران از زبان رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور
- مرکز خدمات تخصصی روانشناسی و مشاوره جهاددانشگاهی مشهد برگزار میکند: همایش انتخاب رشته کنکور سراسری 94 ویژه داوطلبان
- رئیس پژوهش گاه میراث فرهنگی در گفت و گو با ایلنا: احیای بافت تاریخی مانند زرگری است و نیازمند به کار مینیاتوری و ظریف دارد
- شهردار نیشابور: هر گردشگر با خود 15 شغل میآورد
- اگر کارشناسان این نهاد تایید کنند و وزارت ارشاد هم مجوز بدهد، گروههای موسیقی میتوانند در اماکن تاریخی کنسرت بدهند.
- رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت جام گفت: خانه صنایع دستی با هدف تعامل هرچه بیشتر هنرمندان و بازدید عموم در شهرستان گشایش یافت.
- برنامههای توسعه گردشگردی با مشارکت شهرداریها و بخش خصوصی تصویب شد
- رئیس مرکز آموزش علمی- کاربردی ورزش و جوانان خراسان رضوی از آغاز ثبتنام این مرکز در 18 رشته ورزشی خبر داد.
- گردشگری؛ اولویت اول برنامه ششم/ ابراهیمبای سلامی عضو شورای عالی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
- مدير كل ميراث فرهنگي، صنايعدستي و گردشگري خراسان رضوي گفت: بر اساس برنامهريزيهاي انجام شده اتحاديهها و تشكلهاي مرتبط با صنعت گردشگري در پايتخت معنوي ايران در برنامهريزيها براي مشهد 2017 مشاركت فعال خواهند داشت.
- گردشگري داخلي موتور محرکه توسعه اقتصادي/ جاي خالي سند توسعه گردشگري
- نوروز در خطه خراسان رضوی، طنازی بهار در صفحه ای از فرهنگ، هنر و تاریخ
- منطقه ییلاقی شاندیز در ۳۸ کیلومتری غرب مشهد واقع شده است. رودخانهها و درههای گوناگون شاندیز و اقلیم متنوع و چشمانداز طبیعی آن منظره دلنشین را برای گردشگران طبیعت پدید آورده است.
- حسین زارع صفت، مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی: در امر گردشگری مجبور به تغییر نگرش، رویه و رفتار هستیم و برندسازی امری ضروری است.
- حمله به کنسولگری عربستان، شوک به اقتصاد مشهد بود/ گزارشی از رکود گردشگری در مشهد/ کاهش 80 درصدی زائران خارجی
- نماینده یونسکو در تهران از شهرام ناظری، این خواننده پیش کسوت موسیقی سنتی کشورمان قدردانی کرد.
- استاندار خراسان رضوی در نشست کنفرانس بین المللی گردشگری و معنویت مشهد: برای گردشگری پاک و توام با معنویت برنامهریزی میکنیم
- مدیرکل میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری خراسان رضوی از ثبت 47 اثر میراث طبیعی،فرهنگی و گردشگری شهرستان قوچان خبر داد.
- مشهد و مسئولیت شهردار/ ابراهیمبای سلامی- عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری