یك صد سال پس از پیروزی انقلاب مشروطه در روزی كه مظفرالدین شاه قاجار فرمان مشروطیت را صادر كرد، اصلاح طلبان در تهران گردهم آمدند و سده مشروطه را پاس داشتند. این گردهمایی كه همایش «ایران، یكصد سال پس از مشروطیت، تجارب گذشته، چشم انداز آینده» نام داشت با سخنان سیدمحمد خاتمی رئیس جمهور سابق جمهوری اسلامی افتتاح شد و در آن چهره هایی چون عبدالله نوری، مصطفی معین، كمال خرازی، محمدعلی نجفی،عزت الله سحابی، احمد مسجدجامعی، ابراهیم یزدی، عبدالواحد موسوی لاری، محمدعلی ابطحی، محمدرضا خاتمی و نیز آیت الله محمدرضا توسلی رئیس دفتر امام خمینی از میان سیاستمداران و رجال سیاسی در كنار دكتر عبدالكریم سروش و دكتر ضیاء موحد از میان متفكران و نویسندگان حضور داشتند. دكتر سروش كه هنوز ۲۴ ساعت از بازگشتش به ایران نمی گذشت در اولین ساعات همایش در آن حضور یافت و در كنار محسن كدیور شنونده كلیه سخنرانی های صبح بود. مراسم با گزارش احمد بورقانی از سیر برگزاری همایش آغاز شد و آن گاه سیدمحمد خاتمی به ایراد سخنرانی پرداخت. در ادامه پس از استراحتی كوتاه هیات رئیسه نوبت صبح همایش به ریاست محمدعلی نجفی مستقر شدند و اكبر ثبوت، كامبیز نوروزی، محمدجواد غلامرضاكاشی، حمیدرضا جلایی پور و محمود نكوروح در نوبت صبح به سخنرانی پرداختند. در اجلاس بعدازظهر نیز علیرضا علوی تبار، محمدجواد اطاعت، عمادالدین باقی، مراد ثقفی ، محسن امین زاده،عبدالمجید معادیخواه،محسن آرمین و كاوه بیات سخنرانی كردند. گزارش كامل اجلاس امروز در پی می آید.
    گزارش بورقانی
    مراسم با گزارش احمد بورقانی دبیر هیآت علمی همایش آغاز شد.بورقانی گزارشی را كه پنج شنبه در هفته نامه شرق چاپ شده بود را كامل كرد.
    مشروطه نام مستعار همه تاریخ معاصر
    پس از گزارش احمد بورقانی درباره سیر شكل گیری همایش و برنامه های آن مجری برنامه یادداشتی درباره مشروطه خواند و آن را با این جمله به پایان رساند كه مشروطه نام مستعار همه تاریخ معاصر است و اینك تاریخ مشروطه خواهی خود را كه آغازی دارد بی پایان با سخنرانی خاتمی مرور می كنیم:
    خاتمی:مشروطیت به اهداف خود نرسید
    «در باب مشروطیت فراوان سخن گفته شده از دیدگاه های مختلف و با برداشت های گوناگون. به گونه ای دیگر نیز می توان به مشروطیت نگریست و آن اینكه مشروطیت مظهر واقعیت تاریخ اجتماعی ایران بوده است. آن واقعیت در عرصه حیات ما حضور داشته و وجود خودش را بر حوادث بعد از خودش تحمیل كرده است. آنچه قابل توجه است تقریر مناسبات قدرت در دوران ما است. حكومت مظهر نظم اجتماعی است و بدون حكومت زندگی میسر نیست و تنها آنارشیست ها هستند كه وجود حكومت را نفی می كنند اما آنارشیسم یك توهم است. اگر حكومت مظهر نظم اجتماعی است پایه و مایه قدرت متمركز چیست در دوران جدید قدرت پایه ای پیدا می كند كه در گذشته نبود و آن عبارت است از ملت. با پیدایش این پایه تنها نظام مقبول نظام مردمسالاری و دموكراسی است. چون این پایه نبود در قدیم دموكراسی امری مذموم بود از افلاطون گرفته تا فارابی و سیاستنامه هایی كه در گذشته منتشر شد.» خاتمی اینگونه سخنانش را آغاز كرد و باز رفت سراغ همان ادبیات همیشگی اش. این بار دیگر او رئیس جمهوری نبود كه دانش فلسفی اش را به رخ بكشد و خبرنگاران را بی تاب كند پژوهشگری بود كه از تاریخ ایرانیان سخن می گفت و شاهد مثال می آورد از یونانیان: «حتی آنچه كه در دوران پریكلس در یونان وجود داشت با دموكراسی روزگار ما هم از لحاظ شكل و محتوا متفاوت است. «دمو» در یونان مردم نبودند بلكه بخش كوچكی از مردمان كه همان مردان آزاد بودند كه زنان و بردگان و... خارج از این دایره بودند. اما در دوران جدید و در اثر تحولاتی كه در زندگی بشر به وجود آمد پدیده جدیدی به نام «ملت» ظهور كرد. رد پای این پدیده برای اولین بار در آثار ماكیاولی دیده می شود و در آثار هابز، روسو و... پررنگ تر شد. گرچه میان لویاتان هابز تا دولت ملت فاصله زیادی وجود دارد ولی از آن زمان همواره شاهد حضور و عرض اندام ملت هستیم. وقتی ملت حضور پیدا كرد نظام مقبول هم دولت ملت شد و امروز تنها این شیوه پذیرفته شده است. در سایه چنین تحولی مردم منشاء قدرت شدند. ماهیت نظامی كه در آن زندگی می كنند نظام دولت ملتی است. نسبت مردم كه منشاء قدرت است با دولت كه مظهر آن است، چیست» رئیس جمهور دیروز و پژوهشگر امروز در طول صحبت به این سئوال و سئوال های دیگری پاسخ داد و رسید به اصل مطلب: «من در اینجا می خواهم اعلام كنم كه به عنوان مسلمانی كه به حرمت و آزادی و اعتلای انسان ایمان دارد و انسانی كه معتقد به معنویت و اخلاق است، مشروطیت در تاریخ ما بام بلندی است كه مردم در آن ایستادند و هویت مستحدث خود را به جهانیان اعلام كردند و هر كسی كه در برابر این هویت ایستاد ناچار به عقب نشینی شد. كسانی كه در مقابل آن ایستادند اگر توانستند آن حركت را كند كنند در نهایت ناچار به عقب نشینی شدند.» خاتمی در ادامه پس از ذكر توضیحاتی درباره ظهور دولت ملت در ایران، با لحن آشنایش جملات پایانی خود را ادا كرد: «مشروطیت فراز بزرگی در تاریخ ما است كه هم مظهر تحول است و هم منشاء آن است. مشروطیت به اهداف خود نرسید ولی واقعیتی كه باعث تحمیل آن در جامعه شد همچنان حضور دارد و سیر تكاملی دارد و آن پدیده ملت است.»
    ثبوت:علما مشروطه خواه بودند
    پس از سخنرانی خاتمی جلسه دوم روز اول با استقرار هیات رئیسه در جایگاه و تقدیر محمدعلی نجفی از تلاش مجریان و برگزاركنندگان آغاز به كار كرد. اولین سخنرانی نوبت اول «دعاوی بی پایه علیه پیشوایان مشروطه» توسط اكبر ثبوت انجام گرفت. ثبوت سخنرانی خود را با چند بیتی آغاز كرد و گفت: «در برابر مشروطه مقاومت استبداد وجود دارد . اگرچه به نظر می رسید كه علما باید از مشروعه دفاع كنند اما برخلاف آن اكثر آنها از مشروطه دفاع كردند. پرسش این است كه این علما چگونه طرف های دگر را وانهادند.مشروطه خواه شده اند.» ثبوت تمام سخنرانی اش را به همین نكته اختصاص داد و باز هم با چند بیت از دهخدا در رثای صوراسرافیل به پایان برد.
    نوروزی:قانون مشروطه
    صحبت های ثبوت كه تمام شد كامبیز نوروزی به پشت تریبون آمد و درباره «جامعه شناسی قانون اساسی مشروطه» صحبت كرد: «نسبت قانون و جامعه دلمشغولی من است. آیا موارد قانون مشروطه توانست زمینه را برای تحقق اهداف مشروطه آماده كند تصور جامعه از قانون كن فیكون كردن امور است. این تصور وجود دارد كه مقنن مبسوط الید است و هر آنچه كه اراده كند می تواند به صورت قانون درآورد. اما باید توجه كرد كه مقنن محصور در مناسبات اجتماعی و فرهنگی زمان خود است. قانون مشروطه تا چه میزان با ساخت مناسبات اجتماعی آن دوران سازگاری داشت و تا چه حد می توانست آرمان ها را محقق كند فرض قانونگذار مشروطه آن است كه با وضع این اصول جامعه ایران به جامعه ای تبدیل خواهد شد كه قانون سخن اول و آخر آن را بگوید و جامعه اعم از دولت و ملت برمبنای آن عمل خواهند كرد. انتخابات آزاد برگزار شود. ابهام و پرسش جدی اینجا است كه جامعه ایران تا چه حد قابلیت اجرای آن را داشت در عدم موفقیت عوامل نظامی و سیاسی مورد توجه قرار گرفته اما مسئله اصلی آن است كه كار نظام حقوقی تثبیت تناسب اجتماعی است. اینكه قوانین بتواند جاده صحیحی را ترسیم كند كه ملت از مسیر آن به بهشت متصور برسند. به نظر می رسد قانون اساسی مشروطه تناسب اجتماعی را رعایت نكرده. نهادهای پیش بینی شده محصول یك تجربه اجتماعی طولانی و پیچیده و همه جانبه اروپایی است. تحولاتی كه در آن حقوق، فلسفه، سیاست، اقتصاد و... هم پای هم از قرن سیزدهم تحول خود را شروع كرده بودند. این طرز تلقی موجب آن شد كه حقوقی در مشروطه طراحی شود كه هیچ نسبتی با مجموعه اجتماعی ایران نداشت. آرمان های بزرگ مشروطه خواهان نتوانست نسبت عمیقی با جامعه ایران برقرار كند و مناسبات اجتماعی را سازمان دهی كند. آنچه كه در قانون مشروطه آمد به یك باره یك نظام مدرن را وارد كرد كه بخش های بزرگی از نظام سنتی را نفی كرد.»
    
    
    كاشی:سخن دموكراتیك
    محمدجواد كاشی عنوان سخنرانی خود را «آسیب شناسی سخن دموكراسی خواهانه در ایران» انتخاب كرده بود و تاكید داشت كه بحث او گزارشی از یك كار پژوهشی است كه فقط دعاوی كلی آن را می گوید: «دموكراسی سخن و ایده ای است كه ارتباطی با فضای سنتی جهان ما ندارد و از بیرون به فضای ما وارد شده. باید بین دو نكته تمایز گذاشت یكی اندیشه دموكراسی و اندیشه وران دموكراسی و دیگری گفتمان دموكراسی است. در ایران بحث بسیاری كرده ایم در باب این كه دموكراسی را چقدر درست فهم كرده ایم و همواره بعد از هر ناكامی یكی از علت های آن را عدم فهم درست دموكراسی دانسته ایم. اندیشه دموكراسی وجه تئوریك دموكراسی است و سخن دموكراسی وجه مادیت پیدا كردن اندیشه دموكراسی است و دقیقا این وجه است كه در میدان عمل سیاسی نیرو ایجاد می كند و موانع را از بین می برد و یا موانعی را ایجاد می كند.
    ادعای من این است كه ضرورت دارد با نگاهی آسیب شناسانه سخن دموكراسی را مدنظر قرار دهیم.» كاشی در ادامه صحبت های خود به موقعیت كنونی اشاره كرد: «در ایران تا قبل از انقلاب همواره نقطه عزیمت چیزی غیر از دموكراسی است كه لباس دموكراسی به تن می كند. الگوی گفتار دموكراسی بعد از انقلاب كه در دوم خرداد تجلی پیدا كرد یك تمایز دارد و آن این است كه دموكراسی نقطه عزیمت است اگرچه فقط یك نقطه عزیمت باقی می ماند كه نظم دموكراتیك را باز تولید نمی كند. اما باید این تحول ایجاد می شد. برای این كه سخن دموكراسی به سمت یك نظم حركت كند مقتضی یك تحول است كه باید اتفاق بیفتد. تحولی كه الزاما نظری نیست. سخن دموكراسی برای باز تولیدكنندگی نظم سیاسی ضرورت دارد كه با سنت ارتباط معقولی پیدا كند به این معنا كه قادر باشد عناصر سنت را به نحو كارآمد از جا بكند و مقتضی سخن دموكراسی درآورد و نیازمند منظومه ای از اقدامات اعم از مقام اندیشه و عمل است.»
    جلایی پور:جمهوری اسلامی می خواهیم
    خبرنگارها صحبت من را منعكس نكنند و به نوشته استناد كنند. حمیدرضا جلایی پور صحبتش را با این توصیه به خبرنگاران شروع كرد. توصیه ای كه قطعا اجرا نخواهد شد. موضوع سخنرانی او «دموكراسی از پایین یا بالا» بود: «استقرار نظم دموكراتیك به مبنای حكمرانی قانون اساسی و ارزش های دموكراتیك در ایران یك صد سال است كه در چهار جنبش مختلف و به زبان های مختلف تكرار می شود و بعد از دوران اصلاحات دوباره این خواست با شعارهای گوناگون تكرار می شود. صدسال دموكراسی خواهی در ایران سئوالاتی مطرح می كند كه من دو سئوال انتخاب كرده ام: ۱ آیا ما در روند دموكراسی خواهی در جا می زنیم من فكر می كنم این گونه نیست. ۲ اگر دموكراسی خواهی پروژه ای ناتمام است، راهش چیست از بالا ایجاد می شود و یا از پایین» او سپس به این سئوالات جواب داد: «سئوال اول یك مسئله پارادوكسیكال است. وقتی مشروطه اتفاق افتاد دو خیابان سنگفرش بود و آن قانون سیاسی را نوشتند اما اكنون از در و دیوار مدرنیزاسیون می ریزد و شرایط دموكراسی فراهم است و لذا می گویید خود به خود دموكراسی به وجود می آید. این نظریه به نظر مقبول می رسد. به نظر من دموكراسی از بالا، امری لازم و مشروع است. دموكراسی از بالا پرهزینه نیست چرا كه نیاز به تغییر حكومت ندارد و مردم ایران روحیه ای سنجش گر دارند و خواستار پرداخت هزینه نیستند. دموكراسی از بالا پدیده ای اخلاقی است و یك فرد اصلاح طلب دروغ نمی گوید. حركت از بالا و همكاری با حكومت فعلی امری غیراخلاقی نیست و ما صادقانه می گوییم كه جمهوری اسلامی می خواهیم و نه حكومت اسلامی.
    متن كامل سخنان جلایی پور به زودی در شرق منتشر می شود.
    نكوروح:مشروطه و مدرنیته
    آخرین سخنران صبح محمود نكوروح بود با موضوع «عوامل تاخیر دموكراسی و مشروطه در ایران». این آخری ظاهرا ختم به خیر نشد و اواسط جلسه برق رفت. تاریكی البته مانع شنیدن سخنرانی نكوروح نبود ولی قطع میكروفن حتما. بخشی از این سخنرانی را بشنوید: «ناكام ماندن مشروطه دارای علل و عوامل گوناگونی است و عوامل سیاسی و اجتماعی آن می تواند از نگاه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد. از فرهنگ ناپذیری قدرت همیشه قدرت بیشترین بهره برداری را كرده است. در هر دوره ای كه فضا باز می شد مشروطه در كشور ما چالش برانگیز بوده است. در نهایت قدرت مشروطه نشد بلكه مشروطه به سیاست هایی كه قدرت تعیین می كرد مشروط شد. دموكراسی و مشروطه متعلق به تمدن مدرن است كه در آن با انسان كنشگر مواجه هستیم.»
    فیلم مشروطه
    ناهار و نماز فرصت خوبی بود تا میهمانان همایش مشروطیت خستگی از تن به در كنند و به استقبال برنامه های بعدازظهر بروند. پیش از شروع برنامه های نوبت عصر فیلمی درباره مشروطه به تهیه كنندگی جمشید خوشدل به نمایش درآمد كه در آن مردم عادی و اقشار مختلف آنچه را از مشروطه می دانستند بیان كردند.
    علوی تبار: نظامیان و سیاست
    علیرضا علوی تبار اولین سخنران بود با موضوع «نظامیان و سیاست در ایران بعد از مشروطه». او ابتدا درباره عنوان سخنرانی خود توضیحاتی داد: «در متون ادبیات مربوطه بحث نظامیان و سیاست ذیل عنوان نظامی گری مطرح می شود و اشكال مختلف آن تحت عنوان میلیتاریسم مورد ارزیابی قرار دارد. به طور كلی شاید بتوان در متون دو نوع نظامی گری را از هم تفكیك كرد یكی نوع شیوه زندگی و فرهنگ نظامی در زندگی سیاسی و اجتماعی است كه دارای نوعی تقدیس است اما شكل دوم آن تمركز بر ابعاد سیاسی نقش نظامیان و دخالت آنها در سیاست است. دخالت نظامیان به طور مرسوم در چهار سطح بررسی می شود:زمانی كه نظامیان به صورت گروهی ذی نفوذ در سیاست دخالت می كنند و با عناوین غیرمعلوم مردم را خطاب قرار می دهند. نظامیان در كشورهای دموكراتیك نقششان در سیاست را این گونه اعمال می كنند. سطح دوم هنگامی اتفاق می افتد كه نظامیان از قوه قهریه برای پیشبرد خود استفاده می كنند. سطح بالاتر آنها دخالت مستقیم در عزل و نصب ها از طریق اولتیماتوم ها است و بالاترین سطح آن تصرف مناصب حكومتی و برقراری حكومت نظامیان است. همه این سطوح در تاریخ ایران قبل از انقلاب اسلامی سابقه دارد و در هر مقطعی یك چهره پررنگ تر بوده است.» علوی تبار پس از ذكر توضیحاتی درباره نظامیان در ایران پس از انقلاب اسلامی گفت: «در آینده ایران نیروهای نظامی نسبت به گذار جامعه به دموكراسی یا جامعه را همراهی می كنند یا بی طرف هستند. آنچه كه نویدبخش و امیدبخش است خاستگاه مردمی این نیروها است. در مجموع باید گفت از مشروطیت تاكنون از نظامی ها بهره گیری های مختلفی است.»
    اطاعت :سنت و مدرنتیه
    پس از علوی تبار نیز جواد اطاعت با موضوع «مشروطیت گذار از دولت پاتریمودنیال به دولت خودكامه» سخنرانی كرد.جواد اطاعت با بیان اینكه با نهضت مشروطیت، چالش بین سنت و مدرنیسم آغاز شد، گفت: «اگر در نظام پاتریمونیال قاجاری، مشروعیت سنتی بازمانده از عهد عتیق موجب فرمانبرداری و رضایت عامه مردم بود، با ورود ایران به دوره مدرن و شكل گیری مجلس شورای ملی، تدوین قانون اساسی و برگزاری انتخابات مبانی مشروعیت جدیدی كه از حكومت قانون سرچشمه می گرفت هم ظاهر شد. كنش و واكنش مشروعیت سنتی و مدرن، ایران را وارد دوره گذار كرد و تعامل اقتدار گرایی و دموكراسی خواهی جامعه ایرانی را از خود متاثر ساخت. او جرقه نهضت مشروطه را برآیند تعارض های محیطی ارزشی برگرفته از عوامل داخلی و خارجی نظیر اوضاع اقتصادی، تجربه ناسیونالیسم در غرب، پیدایش نظام های مشروطه خواه، افزایش جمعیت و ورود ارزش هایی نظیر سكولاریسم، حكومت قانون و... دانست و افزود نهضت مشروطه مقدمه ای بر تكوین دولت مدرن در ایران بود.
    باقی: جمع دین و سیاست و دموكراسی
    شاید این از تلخی های روزگار باشد كه عمادالدین باقی مقاله اش را حاصل تاملاتی در زندان می داند. مدلی برای تحقق دموكراسی كه در زندان شكل گرفته و كوشیده است با مراجعه به سایر كشورها و نسبی بودن مدل های دموكراسی و تبعیت آن از ساختار سیاسی و اجتماعی مدلی را ارائه دهد سوای از خوشایندی ها و ناخوشایندی های سیاستمداران. در این مدل سكولاریسم و لائیسم از هم تفكیك شده و به مفهوم جدایی دین از سیاست پرداخته و بعد بحث جمهوری خواهی در ایران مورد بحث قرار گرفته و همچنین این بحث كه نظام مذهبی بعد از انقلاب چگونه به تحقق سكولاریسم در عمل كمك كرده است. از نظر باقی تجربه جنبش مشروطیت تا امروز نشان می دهد كه نه با حذف دین می توان جامعه را سامان داد و نه با استقرار یك گفتمان دینی خاص می توان حكومت را دینی كرد. تجربه مشروطیت نشان داده كه به رغم دست به دست شدن قدرت میان سنت گرایان و سكولارهای غیرمذهبی هیچ كدام نتوانستند همدیگر را حذف كنند. بنابراین ما باید دنبال سنتزی باشیم كه هم حضور دین در عرصه سیاست را تضمین و هم از سلطه جلوگیری كند. بدون شك انقلاب اسلامی الگویی از همیاری دین و سیاست ارائه كرد و جشن آشتی كنان این دو تفكر بود اما حوادث بعدی دوباره انشقاق پدید آورد. عمادالدین باقی به راز تاكید بر دموكراسی اشاره كرد: «راز تاكید ما بر دموكراسی ایرانی این است كه مدل دموكراسی مدل واحدی نیست و با توجه به فرهنگ كشورها متفاوت است. نادیده گرفتن قاعده تناسب ظرف و مظروف در یكصد سال گذشته تداعی كننده عكس مار برای ما بوده است و سرزمین ما همواره سرزمین مدها و موج ها بوده و یا در تب افراطی مذهب و یا ضد مذهبی سپری كرده است.» او سپس افزود: «یك مدل در این سازگاری همان است كه در صدر انقلاب تحقق پیدا كرد و هدف از طرح موضوع ولایت فقیه این بود كه بین سیاست و دین آشتی برقرار شود و از استبداد جلوگیری كنند. بنابراین مجلس خبرگان را پیش بینی كردند برای دستیابی به مدلی كه برآیند تجربیات گذشته باشد. در سال ۵۷ تركیب جمهوری اسلامی ابداع شد.
    ثقفی: اصلاحات مشروطه نه انقلاب
    مراد ثقفی همان ابتدای صحبتش دو توضیح ضروری را لازم می داند. اول سخن گفتن از مشروطیت به عنوان امری اصلاحی. برخلاف ادبیات سیاسی كه از آن تحت عنوان انقلاب یاد می شود و دوم اینكه برخلاف تصور رایج كه مشروطه را با حضور رضاخان پایان یافته تلقی می كند مشروطه هنوز تمام نشده است. عنوان سخنرانی ثقفی نیز بر مبنای همین دو توضیح انتخاب شده است: «مشروطیت آن اصلاحاتی كه نباید فراموش شود». ثقفی صحبت هایش را سپس با نكته مهمی ادامه داد: «مشروطیت بنیانگذار بود و مهم است كه بتوان چیزی را بنیان گذاشت بدون كن فیكون كردن. مشروطیت هیچ نظامی را سرنگون نكرد بلكه آنچه كه در سطح جامعه بود را به برنامه سیاسی تبدیل كرد.»
    ثقفی با یادآوری نكاتی از فرمان مشروطیت گفت: «مشروطه قرار نبود كه نخبگان قدیم را بیرون بریزد و نخبگان دیگری جایگزین كند. نه بنا داشت نظام جدیدی حاكم كند بلكه هدف اصلاحات بود.»
    مشروطه فراموش شده به این معنا كه تمام خواسته ها و آرزوهای ملت هیچ كدام نتوانستند باعث شوند كه مردم ایران از مشروطیت چشم پوشی كنند. همه مدل ها مجبور به مواجهه با پرسش هایی كه مشروطیت مطرح كرد شدند و اگر نتوانستند به آنها پاسخ دهند رنگ باختند و این همایش دو روزه هم بیان فراموش شدن آن است.»
    امین زاده: تجربه ما و دیگران
    محسن امین زاده آخرین سخنران نوبت اول عصر بود تا حاضران بعد از صحبت او بالاخره استراحت كوتاهی كنند. او از مطالعه تطبیقی میان تحولات ایران با كشورهای آسیایی منطقه خبر داد: «افتخار آمیز نیست كه زمانی تنها اروپا قابل قیاس با ما بود اما اكنون كشور های آسیایی دیگر هم قابل مقایسه است اما این چیزی است كه اتفاق افتاده.
    صد سال پیش در هنگامه تحولات دموكراسی خواهی اروپا حكومت های جهان اسلام و آسیایی دست خوش حكومت های استعماری بود و به رغم این كه ایرانیان در مشروطه به اروپا نگاه می كردند اما تحولات عثمانی و مصر را هم مد نظر داشتند. ایرانی ها در آن زمان فقط قابل مقایسه با ژاپن بودند اما نخستین ساختارهای مبنی بر قانون اساسی قبل از مشروطه ایران در عثمانی و مصر شكل گرفت. از این رو مطبوعات ایرانی در مصر و كلكته و... منتشر می شد كه حاكی از آن است كه فضای آن سرزمین ها بازتر بوده است. اكنون بعد از صد سال از میان همه كشورهای منطقه كه سابقه دموكراسی داشته اند وضع هند و چین بهتر از همه است. در مصر حركت انقلابیون در ناصر متجلی شد و به جای تاسیس ساختاری دموكراسی ساختاری تك حزبی و تمركز گرا به وجود آورد. در تركیه هم مسیر طی شده بعد از عثمانی منجر به نهادینه شدن دموكراسی نشد اما در سال های اخیر شرایط دموكراسی در تركیه بهتر از گذشته است. استرالیا، نیوزیلند و... ساختارهای دموكراتیكی دارند. مالزی و اندونزی در جهان اسلام چهره مناسب تری دارند. در نیمه راه صد سال دموكراسی خواهی ایران كار بزرگ ملی شدن نفت هم انجام گرفت و پس از دو سوم این راه سازگاری دین و دموكراسی هم تجربه شد اما به هر حال در شرایط امروز به نظر می رسد كه فاصله آنچه كه داریم با آنچه كه مطلوب است زیاد است.» سخنرانی امین زاده پایان بخش جلسات نوبت اول عصر بود.
    سحابی:مشروطه و انقلاب اسلامی
    در تقابل نیستند
    مهندس سحابی هم طی سخنانی با عنوان اینكه من سئوالاتی را مطرح می كنم كه از شخص خاصی جواب نمی خواهم و به دنبال آن هستم كه با بحث با یكدیگر جوابی برای این سئوال ها به دست آوریم، عنوان كرد: در این چند سال جنبش مشروطه یا نهضت مشروطه با عنوان انقلاب مشروطه طرح شده است، علت این طرح چیست سحابی با بیان اینكه از نظر او انقلاب اسلامی و انقلاب مشروطه در مقابل هم نیستند عنوان داشت: در نگاه مذهبی و سنتی هم كه نگاه كنیم در پای بیشتر مسائل مدرنی كه پس از مشروطه به وجود آمد، مثلا به وجود آمدن دادگاه های عرفی پای ثابت یك فقیه عالی قدر به نام مدرس وجود دارد، مسئله ای كه قابل تعمق است و از اثرات مشروطه است. در مشروطه با آنكه تعداد افراد كم بود و انتخابات هم به صورت صنفی برگزار می شد كه نتیجه اش كم بودن آرا است اما نتایج آن طی سال ها خیلی مهم و مفید برای جامعه بوده است. این مسئله نه به وجود آوردن یك تقابل بلكه طرح سئوالی است برای رسیدن به جوابی كه برای نسل جدید هم مفید است.
    حجتی كرمانی: نقش خبرگان
    محمد جواد حجتی كرمانی هم در جواب سئوالی در باب خبرگان عنوان كرد كه شرایط نصب از طرف خدا كه به وسیله معصوم در جامعه به وقوع می پیوسته بنا بر نظر اكثر فقهای شیعه پس از نواب چهار گانه خاتمه یافته است و به این علت كه رجوع به عالم دینی نیاز است كه بتواند رهبری و زعامت جامعه را هم به عهده داشته باشد، مسئله خبرگان به وجود آمد كه بتواند فرد را انتخاب كند.
    معادیخواه: اجتهاد تاریخی
    نوبت دوم عصر پس از استراحت كوتاهی آغاز شد. سخنران اول بخش پایانی روز نخست همایش عبدالمجید معادیخواه بود با عنوان «درآمدگونه ای بر مرز مشروطه سرایی و مشروطه شناسی». او ابتدا از تجربه اش در بنیاد تاریخ گفت: «با تجربه ای كه در بنیاد تاریخ دارم به نظر می رسد می شد كاری كرد كه مشروطه شناسی را شروع كنیم و شرطش جدی گرفتن تاریخ است. وقتی ما مشروطه را به عنوان یك متن در نظر بگیریم منظور از آن چیست واقعیتی در هر مقطع كه بوده بعد از مدتی جایش را به سلسله مفاهیمی می دهد كه این مفاهیم به هیچ وجه نمی تواند گویای واقعیت باشد. وقتی كه گفته می شود همه جناح های سیاسی بزرگداشت مشروطه را برگزار كرده اند و به نوعی وفاق رسیدند كسی كه اكنون این را می شنود چاشنی طنزی دارد اما در چند سال دیگر این گونه نیست.» معادیخواه سپس به آسیب شناسی پژوهش های مشروطه اشاره كرد و گفت: «در آسیب شناسی پژوهش یكی از اساسی ترین آسیب ها یك جانبه نگریستن است، رژیمی در حال مرگ دو شقه شد. بخشی از آن مشروطه خواه شدند. اما مردم در مشروطه در حد سیاهی لشكر بودند و نخبگان مشروطه خواه مشاركت مردم را قبول نداشتند منتها برای پیشبرد كارشان شعارهایی دادند. فضای كلی حاكم بر گفتمان آن فضایی بوده كه مقداری از آن در مطبوعات مشروطه بوده اما گفتمان شفاهی توسط كسانی چون سیدجمال رهبری می شد ولی این بخش مكتوب نشده. آنچه كه بعد از پیروزی مشروطه ادامه پیدا كرد گفتمان مشروطه سرایی بود. در آن مشروطه سرایی ها واقعیت هایی است اما برای شناسایی مشروطه كافی نیستند. حرف اصلی من این است كه تاریخ و تاریخ پژوهی و روش شناسی تاریخی و اجتهاد تاریخی نداریم و برای استفاده از گذشته راهی جز پایه گذاری یك تاریخ پژوهشی با روش و ایجاد بانك اطلاعاتی نداریم و مهارت هایی لازم است كه اسناد ما را به غلط به جایی نبرند. امیدوارم كسانی كه به سرنوشت مملكت فكر می كنند در هر جناحی هستند به این امر عنایت كنند.»
    
    
    كاوه بیات: برنامه مشروطه
    كاوه بیات یكی از سخنرانانی بود كه به خاطر او بسیاری به همایش مشروطیت آمده بودند تا پروگرام مشروطه را از زبان او بشنوند. انقلاب مشروطه ایران و نظام برآمده آن را می توان سلسله ای از نوجویی دانست كه برای رهایی از ادبار و فلاكت فراگرفته بود. نگاهی گذرا به تلاش دولت های ایران در استقرار اصلاحات بیانگر آن است كه اصلاح نظام مالی، چگونگی تشكیل ژاندارمری دولتی و توسعه آموزش عمومی حكایت از یك اجماع برای اصلاحات است. میزان تعلق دلبستگی به توسعه آنچنان بود كه بعد از جنگ جهانی در مورد راه های برون رفت از آن وضعیت بحرانی باز هم یك اجماع كلی شكل گرفت و در مورد اعمال خواست ها نیز نوعی اجماع وجود داشت. به تدریج با تحقق پاره ای از این خواست ها مانند خروج روسیه برنامه نوسازی ایران صورتی ریزتر و جزیی تر یافت.» بیات در ادامه گفت: «تاكید بر مجموعه ای از مسائل و كاستی های نظامی، اجتماعی و فرهنگی و... به صورت توافق و یك برنامه مشخص به گونه ای كه در دو دهه اول مشروطه شاهد آن بودیم باعث شده كه مقدورات مملكت روشن باشد. بنابراین در بزرگداشت و یادآوری مشروطه لازم است كه از پروگرام مشروطه و نقش آن از ایجاد بیانی یاد كرد.
    آرمین: اندیشه ناتمام
    اما سخنران سوم نوبت عصر علی دوانی بود كه به دلیل كسالت نتوانست در همایش حضور یابد و برنامه با سخنرانی پایانی محسن آرمین ادامه یافت. آرمین موضوع سخنرانی خود را به «نائینی اندیشه ناتمام» اختصاص داده بود و گفت: «آشنایی ایرانیان با مدنیت غرب در شرایطی اتفاق افتاد كه تحولات غربی در سراسر اروپا استقرار یافته بنابراین جنبش مشروطه ایران را باید ادامه جنبش مشروطه خواهی قرن ۱۹ اروپا دانست. علامه نائینی در رساله خود بر فیلسوفان غرب به خاطر نظریه پردازی برای محدود كردن قدرت آفرین می گوید. به رغم این رابطه و پیوند تاریخی مشروطه در ایران با اروپا تفاوت های چشمگیری داشت چرا كه هیچ یك از آنچه كه در اروپا رخ داده بود در ایران رخ نداده بود. مشروطه ایرانی برای رهایی از استبداد شرقی بود اما در باب این رهایی نظریه پردازی مناسب صورت نگرفت و رساله ها پس از مشروطه نگاشته شد. مرحوم آخوندخراسانی حق تصرف در حوزه عمومی را متعلق به حوزه عمومی می داند و حكومت را امری عرفی می داند و معتقد است مجلسی كه برای رفع ظلم باشد شرعا و عقلا واجب است. با این همه خراسانی به تبیین دیدگاه خود نپرداخت و مباحث او پراكنده است و به سطح یك نظریه مدون ارتقا نیافت. نائینی كه شاگرد خراسانی بود با تالیف تنبیه الامه از این نظر گاهی از خراسانی جلو بوده.» آرمین در ادامه افزود: «تفكیك میان احكام شرعی از قوانین موضوعه از یك سو و رویكرد عقلانی نائینی به سیاست به او این امكان را می دهد كه حضور نمایندگان غیرمسلمان را مشروع و معقول بداند چرا كه همانند مسلمانان مالیات می دهند. نائینی همچون خراسانی امر سیاست را از احكام عینیت خارج كرد و زمینه مشاركت مردم در سیاست را فراهم كرد.» آرمین در بخش پایانی صحبت های خود گفت: «پیروزی انقلاب اسلامی و تجربه آن فرصت مغتنمی برای بازسازی در حوزه اندیشه سیاسی فراهم آورد كه پیشگام آن امام خمینی بودند. مقتضیات زمان، حكم حكومتی و در نظر گرفتن مصلحت از جمله این گام ها بوده است. فتاوی كسانی چون آیت الله صانعی نویدبخش درك تازه ای در زمینه مسائل اجتماعی است اما گام دیگر در این زمینه نظریه های دینی و فقهی آیت الله منتظری است. رساله حقوق ایشان گامی جدید است كه می تواند راهگشای حركت های بعدی در اندیشه دینی باشد. براساس نظر ایشان حقوق امضایی تنها مربوط به مسائل زمان پیامبر نیست بلكه دایره آن همه آن چیزی است كه شارع در مورد آن سكوت كرده است.»
    خورشید به سمت مغرب می رفت و روز نخست همایش «ایران، یكصدسال پس از مشروطیت» پایان می یافت. اما فردایی هم در كار بود.
    
    امروز نیز از ساعت ۳۰۸ صبح جلسه دوم و آخر همایش «ایران، یكصدسال پس از مشروطیت تجارب گذشته، چشم انداز آینده» برگزار می شود. اولین سخنران امروز سعید حجاریان است و پس از وی در نوبت صبح مسعود نیلی، موسی غنی نژاد، عباس عبدی، محسن كدیور، رحیم رئیس نیا، علی اصغر سیدآبادی و ابوالفضل شكوری سخنرانی خواهند كرد. در نوبت عصر نیز هادی خانیكی، علیرضا باقری، سیدفرید قاسمی، حمید امجد، محمدحسن رجبی، فرهاد ناطقی و رویا صدر سخنرانی خواهند كرد. جمع بندی و همایش برعهده احمد مسجدجامعی خواهد بود و مهدی كروبی رئیس سابق مجلس شورای اسلامی با سخنان خود به همایش پایان می دهد. محل برگزاری همایش در نیاوران، كاشانك، اول جاده دارآباد در مركز همایش های بین المللی رایزن جنب مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی است.
    
    
    
    
 روزنامه شرق ، شماره 827 به تاريخ 15/5/85، صفحه 1 (صفحه اول)
□