به گزارش خبرنگار ایسنا- منطقه خراسان، دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی در آیین رونمایی فصلنامه فرهنگی و هنری باغ خبوشان ویژه نکوداشت مورخ و مردم‌شناس نامدار قوچانی استاد محمد جابانی که در محل سالن اجتماعات اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان قوچان برگزار شد، اظهار کرد: قوچان از معدود شهرستان‌هایی است که تعداد مورخین محلی بسیار ارزشمندی دارد.

وی با بیان اینکه تاریخ شهر قوچان جز قدیمی‌ترین شهرهای خراسان بزرگ محسوب می‌شود، عنوان کرد: تاریخ شهر قوچان در دوره معاصر یکی از مستندترین تاریخ‌ها در ایران است و کمتر شهری در سطح کشور وجود دارد که در زمینه های مختلف تاریخی دارای کتاب و مستندسازی شده باشد.

حسن‌آبادی تصریح کرد: این مستندسازی را مدیون مورخان بزرگی همچون استاد رمضان علی شاکری، کلیم‌الله توحدی (کانیمال) و محمد جابانی هستیم.

رییس مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس‌رضوی با بیان اینکه، بیشتر شهرهای کشور کتب محدودی در مورد گذشته شهری خود دارند، عنوان کرد: قوچان از محدود شهرستان‌هایی است که تعداد زیادی کتاب تاریخ محلی دارد که افتخار بزرگی است و در حوزه‌هایی که معمولاً در سایر نقاط مورد توجه قرار نمی‌گیرد، در قوچان بررسی‌شده که مدیون علاقه‌مندی و پشتکار مورخان قوچانی است.

وی با اشاره به اینکه قوچان تنها شهری در کشور است که تقریبا تاریخ خاندان‌های قدیمی آن مستند شده است، گفت: درزمینه تاریخ روستا در قوچان که بامطالعه میدانی همراه بوده‌است، هم‌اکنون بسیاری از آثار و اماکنی که در کتاب‌ها به آن‌ها اشاره‌شده‌بود، نابودشده‌اند که نیازمند بررسی دوباره است.

حسن‌آبادی کار استاد جابانی در بررسی روستاهای قوچان را قابل‌مقایسه با مرحوم منوچهر دانش‌پژوه استاد پیشکسوت ادبیات و ایران‌شناس دانست و خاطرنشان کرد: استاد جابانی، سال‌ها در مقیاسی بزرگ‌تر در مورد روستاهای شمال کشور مطالعه و بررسی کرده بود.

وی بابیان اینکه قوچان ازجمله شهرهایی است که تعداد مورخان محلی بسیار ارزشمندی دارد، اظهار کرد: هر شهری تعدادی مورخ محلی دارد که برای شناساندن شهر خود سال‌ها به مطالعه و تحقیق پرداخته‌اند اما مجموعه 10 جلدی استاد جابانی با عنوان تاریخ و مردم قوچان در نوع خود بی‌نظیر است.

مدیر امور اسناد و مطبوعات استان قدس رضوی استاد محمد جابانی را باستانی پاریزی خراسان نامید و تأکید کرد: یکی از انتقاداتی که به برخی از مورخان و پژوهشگران محلی وارد است بحث عدم مستندسازی دقیق و جمع‌آوری اطلاعات است ولی تنوع اسناد، دقت و میزان زمانی که استاد جابانی در پژوهش‌های خود به کار برده‌، مثال‌زدنی است.

وی در ادامه از استاد محمد جابانی به‌عنوان بزرگ‌ترین واقف اسناد تاریخ شهری خراسان نام برد و تصریح کرد: در سال 1390 مجموعه نفیسی شامل بیش از 700 قطعه عکس تاریخی از قوچان و بیش از 3 هزار برگ سند تاریخی در موضوعات مختلف به آستان قدس رضوی اهدا کردند.

حسن‌آبادی افزود: این وقف باعث اجرای طرحی با عنوان تاریخ محلی قوچان شد که به‌صورت عمده به مستندسازی و مصاحبه با افراد مختلف در مورد شهر قوچان می‌پردازد و توسط  میترا نجاتی این طرح به انجام‌ رسیده‌است و تاکنون بیش از 800 ساعت مصاحبه با هنرمندان و نام آوران قوچان در زمینه‌های مختلف ورزشی، فرهنگی و موسیقی در حال انجام است و مجموعه با ارزشی را شامل می‌شود.

رییس مرکز اسناد و مطبوعات استان قدس رضوی اظهار کرد: این مجموعه به همراه منابع استاد جابانی باعث شده است که تا سال‌های متمادی پژوهش در مورد قوچان و قوچان شناسی بیمه شود، اما لزوم حمایت از این شخصیت در خصوص کتب چاپ‌نشده وی به‌شدت موردنیاز است.

 مختصری درباره تاریخچه شهر قوچان

 قوچان در 130 کیلومتری مشهد و 807 کیلومتری تهران قرار دارد. انگور و شیره انگور این منطقه مشهور است و سیب درختی منطقه اوغاز باجگیران نیز کم‌نظیر است. قوچان دارای دام و محصولات دامی فراوانی است و پنیر کردی قوچان که در داخل پوست (خیک) نگهداری می‌شود، بسیار مرغوب و خوشمزه است. از جاجیم که نوعی پارچه زبر و رنگی این منطقه است نوعی پالتو درست می‌کنند که به آن چوخه می‌گویند و هنگام کشتی چوخه از آن استفاده می‌شود.

:: تاریخچه قوچان

شهر قوچان را با شهر باستانی اشک یا ارسکه یکی دانسته‌اند. در حدود 250 سال پیش از میلاد در متون تاریخی به اسامی آساگ یا اساک و … نامیده می‌شده است. شاه عباس اول (1038-996) برای جلوگیری از تاخت و تاز ازبکان و ترکمن‌ها، کردهای ایل چمشگزک را که ایل زعفرانلو از آن جمله هستند به این منطقه کوچ داد. از وقایع مهم دیگر قوچان کشته شدن نادرشاه افشار در محلی به نام فتح آباد در سال 1160 هجری قمری است. از حوادث دیگر کشته شدن کلنل پسیان است که در ذهن معاصرین هنوز زنده است. قوچان بارها در اثر زلزله ویران شده و شهر جدید قوچان در 12 کیلومتری شهر کهنه پس از زلزله سال 1312 ایجاد شده است.

:: آثار باستانی و دیدنی‌های قوچان

قوچان دارای ییلاقاتی زیبا مانند قریه نوروزی، یوسف خان و کلاته گل است که در دره‌ای سرسبز و پرآب قرار گرفته است. قوچان دارای چند غار می‌باشد که معروف‌ترین آن غار باغچه و در جاده قوچان به درگز (در کناره دهکده آسیب) قرار دارد و درون غار دارای ده شعبه است، اما غار فاقد ستون‌های آهکی می‌باشد. در حد فاصل قوچان- مشهد نیز دو غر آبله و پرده رستم در نزدیک چناران وجود دارد. امام زاده روستای خسرویه، معماری صخره‌ای در روستای کلر، پارک شهر قوچان و موزه مردم شناسی از نقاط دیدنی این شهرستان‌اند.

مزار امامزاده سلطان ابراهیم در شهر کهنه قوچان

 :: مزار سلطان ابراهیم

این آرامگاه در شهر کهنه قوچان در 12 کیلومتری شهر جدید قوچان در جاده قوچان-فاروج قرار دارد. این امامزاده را برادر حضرت رضا می‌دانند.

 سوابق تاریخی قوچان

آنچه از تاریخ کهن ایران نمایان است منطقه فعلی قوچان است که توسط دلیران پارسی متمدن گردیده و به تشکیل امپراتوری (( یوئه چری )) می انجامد ، جزو یکی از دولتهای مقتدر آن زمان بوده که نام دو هزار سال قبل آن (( آساآک )) یا (( آرسکا )) بوده و در طی دورانهای تاریخی مقر تمدن (( خبوشان )) نامیده  می شد که در حال حاضر از آن به نام (( قوچان قدیم )) یاد می شود . این منطقه نیمه کوهستانی با آب و هوای سرد و خشک که دارای زمستانهای طولانی و تابستانهای معتدل می باشد و وجود کوههای سر به فلک کشیده و تپه و وجود استعدادهای بالقوه کشاورزی ، معدنی ، صنایع دستی و … این سرزمین را متمایز کرده است .

 بنابراین لازم است به ابعاد مختلف و ویژگیهای شهرستان قوچان نظری بیفکنیم تا جهت شتاساندن این منطقه حداقل گام لازم را برداشته باشیم .

جمعیت و تقسیمات اداری کشوری ( قوچان )

شهر مرکزی قوچان در 10 کیلومتری قوچان قدیم ( شهر عتیق ) واقع شده و فاصله آن تا مشهد حدود 130 کیلومتر و تا باجگیران ( مرز ایران و ترکمنستان ) 84 کیلومتر است و تا مرز کشور ترکمنستان ( عشق آباد ) 118 کیلومتر می باشد و دارای سه بخش مهم : بخش مرکزی – بخش قاروج – بخش باجگیران است . جمعیت شهر 75424 نفر و روستا 178944 نفر ، بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 1375 می باشد . در حال حاضر جمعیت کل شهرستان قوچان 236664 نفر ، جمعیت شهری 96403 نفر و جمعیت روستایی 140261 نفر می باشد . وسعت قوچان حدودا 5234 کیلومترمربع می باشد .

نژاد ، تیره و زبان مردم قوچان

نژاد مردم قوچان مرتبط به همان آریائیها می باشد که قبل از اسلام به این منطقه مهاجرت کرده بودند و در ابتدا به زبان فارسی و سپس فارسی دری صحبت می کردند ، البته بعدا این اقوام در اثر حوادث تاریخی و حملات ترکها و مغولان از آن اصالت اولیه به در آمده و نتیجتا زبان مردم نیز متنوع گردید .

مهاجرت اکراد در اوایل قرن یازدهم هجری عامل دیگری در تنوع زبان و تیره بوده ، قابل ذکر است که مردم قوچان اصالت و بویژه زبان خود را حفظ کرده اند بعنوان مثال مرکز شهر و شهر عتیق ( شهر کهنه ) و روستاهای سه گنبد و داغیان و گزل آباد ، مایوان و استاد و … هم اکنون به زبان فارسی تکلم می کنند که خود بیانگر قدر زبان فارسی در این منطقه است .

گذشته از آن ترکهای مهاجر به این منطقه نیز زبان و نژاد خاص خود را دارند و از همه مهمتر وحدت این اقوام و یکپارچگی آنها در ایجاد فضایی امن و سالم در کنار تنوع زبان و نژاد و فرهنگ است و به قول رئیس جمهور محبوب : (( قوچان کلکسیون و تابلو زیبا از تنوع و تکثر فرهنگها در عین وحدت و یکپارچگی مدیون همان اصل اسلامیت و ایرانی بودن است که همه قومیتها و تنوع زبانها و نژادها را بهم پیوند داده است . ))

قابلیتها و استعدادهای کشاورزی و جغرافیایی قوچان

شهرستان قوچان بواسطه وجود ارتفاعات و دره های متعدد و چشمه های فراوان از پوشش گیاهی متنوعی برخوردار است و در هر حوضه گیاهان خاصی وجود دارد ، شقایق و لاله وحشی از گلهای فراوان کوهستانها و جلکه های قوچان است . گیاهانی با نامهای محلی مانند : چریش ، زیانی گزی و کنگر محلی در کوهستانهای قوچان فراوان و مورد استفاده است .

در کوههای شمالی قوچان خصوصا در منطقه حفاظت شده ، قوچ ، میش و بز کوهی یافت می شود. شهرستان قوچان بواسطه وجود ارتفاعات کوههای هزار مسجد ، آلاداغ ، شاه جهان در تابستان معتدل و در زمستان بسیار سرد است .

دره های کوههای این ناحیه پوشیده از نباتات مختلف بوده و برای دامداران محلی مطلوب است .

موقعیت کشاورزی قوچان بسیار مشهور بوده بطوریکه قوچان را خمیرخانه یا انبار گندم خراسان لقب داده بودند . در قوچان غلات بطور عمده  گندم ، جو ، ذرت ، عدس و گیاهانی از قبیل منداب ، کنجد و گرچک بخوبی بعمل می آید . قوچان دارای تاکستانهای بسیار است و باغاتی از غبیل زردآلو ،گوجه، شفتالو ، سیب و به در جای جای این شهر به وفور به چشم می خورد .

در این حوزه به منظور حفاظت باغات از سرمای زمستان معمولا تاکها را در پایان پاییز به زیر خاک می خوابانند و در اوایل بهار بمحض جوانه زدن از خاک خارج می نمایند و همانگونه که در نشریه عمرانی منطقه خراسان آمده است قوچان از نظر کشاورزی و حاصلخیزی و همچنین از لحاظ محصول غله در بین شهرهای شمال خراسان از همه معروفتر می باشد . وسعت کل زمینهای قابل کشت 266785 هکتار و وسعت کشت آبیش 157558 هکتار است . سطح کل مراتع 256615 جمعیت شاغل در بخش کشاورزی به کل جمعیت 41/5 درصد و نسبت سطح زیر کشت به مساحت کاربری اراضی 25 درصد دارای 45 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق ، 140 رشته قنات دایر و 116 چشمه سار و 23 رود فصلی و دائمی است . 95 درصد خاک از نوع شیرین و 5 درصد خاک شور است . پوشش طبیعی این ناحیه حدود 280/000 هکتار است که شامل 20 درصد مرتع و 3 درصد جنگل و درختهای ارس و 62 درصد زمینهای زراعتی است گندمهایی که در منطقه قوچان بعمل می آید عبارتند از انواع ارقام فرانسوی – الموت – بزستایا – کرج یک – روشن -  سبلان – سرداری که بیشتر در مناطق کوهپایه کشت می شود .

در قوچان غلات به صورت آبی و دیم کشت می شود و محصول آن از لحاظ کمیت و کیفیت قابل توجه است . شهرستان با تنوع کشت زراعی 29 نوع و تنوع باغات 17 نوع ، رتبه اول و دوم در کشت علوفه غلات ، سیب زمینی ، حبوبات و انگور و گردو را در استان داراست و در جمع تولید ردیف هفتم از شهرستانهای استان را دارد .

موقعیت جغرافیایی قوچان
قوچان یکی از شهرهای مرتفع شمال شرقی خراسان است،طول شرقی این شهر 58 درجه و30دقیقه عرض شمالی آن 37درجه و7دقیقه است.این شهر را ارتفاعات اصلی البرز که تاکنون هزار مسجدامتداد یافته وبارشته کوه دیگری تا شمال تبادکان ادامه دارد ،محصور کرده است.

کوههای معروف قوچان

کوههای معروف قوچان عبارتنداز:
آق کمر، سنجربیگ ، آسلمه ، علی بلاغ درشمال وهمچنین کوههای شاهداغی ، امام داغ‌. کوههای قوچان عموماً محل یلاق دامداران است ، در این کوهها (( گون )) که ازساقه کتیرا استخراج می شود به حد وفوریافت می شود ویکی از منابع درآمد مردم و روانه شدن محققان گیاهان دارویی به کوههای مذکور می باشد.
به دلیل وجود ارتفاعات هزارمسجد، آلاداغ وشاه جهان به سبب ریزش متوالی برف وباران ، منطقه قوچان دارای چشمه سارهای فراوان ورودخانه های محلی است ، مهمترین رودخانه قوچان رود اترک است که ازشرق قوچان یعنی ازحوزه آبریزلایه رویان ، یدک والهیان سرچشمه گرفته وپس از تلاقی به آبهای دروخانه یادگار، عمارت وبادخوردرنزدیکی قوچان دربستریتنگ جریان گرفته وپس ازگذشتن ازفاروج وشیروان ومشروب ساختن قسمت عمده ای از آبادیهای خود به سمت شمال بجنوردجاری می گردد وپس از مخلوط شدن با رودخانه های محلی وارد منطقه گرگان شده ومرزایران وترکمنستان را بعنوان مرزطبیعی تشکیل می دهد .این رودخانه در((چات)) به رودخانه دیگری موسوم به سومبارمی پیوندد وبا شیبی ملایم به دریای خزرمی ریزد.طول این رودخانه 500 کیلومتروعرض متوسط آن 20 متر می باشد درتابستان اغلب کم آب و دربیشترقسمتها خشک می باشد.

پل ساخته شده توسط آلمانی ها بر روی رودخانه اترک قوچان در سال 1318

رودخانه های قوچان

رودخانه هایی که از قوچان سرچشمه گرفته وبه شهرهای دیگر جاری می شوند وبا مصرف دیگر کشاورزی می رسند عبارتنداز:
1- اترک ، فرق ، رشوانلو
2- رود استاد وخسرویه ، داغیانی ، چری ، قره شاهوردی ورودخانه شارک ودوربادام که واردخاک ترکمنستان می شود.وجود همین رودخانه ها وکم آبی وخشکسالی روزافزون موجب می شود که درامر احداث سدهای خاکی وسدهای دیگر همت شود تا آب این سرمایة حیاتی منطقه ، ازدست کشاورزان محروم خارج نشود وبه مصرف بهینه منطقه برسد.

نقاط ییلاقی قوچان
قوچان باداشتن هوای معتدل وباغهای فراوان ازجمله شهرهای ییلاقی خراسان محسوب میشود.
ازاختصاصات این شهر نداشتن بیماریهای بومی است که این خود ناشی ازمعتدل بودن آب وهوای این منطقه است.

ییلاقات معروف قوچان درخارج از حوزه شهری عبارت است از:
خسرویه ـ قره شاهوردی ـ یوسفخان و …
دره شارک ـ دره دوربادام ـ دره شمخال و…

پوشش دره ودامنه ها
سراسردره های این منطقه پوشیده از گیاهان مختلف می باشد که برای دامداران محل مطلوبی است ، گیاهان دارویی این منطقه نیزعبارتند از : کتیرا ، درمنه ترکی ، شه تره ، ترنجبین که عرقیات گیاهی قوچان بهمین دلیل معروف ودارای خواص گوناگون است .

خاک
نوع خاک این منطقه زراعی است وازجنس رسی شنی ـ شنی رسی ـ هوموسی ودربعضی نقاط سیاه می باشد.
خاک نواحی کوهستانی شمال سیاه وازلحاظ کشاورزی بسیارمناسب است .

گیاهان روغنی قوچان
محصول نباتی روغنی قوچان درحال حاضر لوبیای به نام سویا، آفتابگردان ، گلرنگ وگلزاراست .

صادرات قوچان
هم اکنون مهمترین صادرات قوچان کشمش ، برگه زردآلو، شره انگورمی باشد که همه ساله دربسته های استاندارد شده به کشورهای خارجی صادر می گردد.

دامپروری قوچان
گله داری ودامپروری ازفعالیتهای مهم تولید مردم قوچان مخصوصاً ایل زعفرانلو وطوایف آن است.
کیفیت بالای لبنیات قوچان ( شیر ، ماست خشک و انواع ماست ، کشک ، دوغ ، کره ، پنیر، روغن زرد یا حیوانی و… ) حاصل توجه کشاورزان ودامداران این منطقه ومرهون مراتع سرسبز، گیاهان معطروخوشبوی کوهساران است که به مصرف تغذیه گوسفندان ودامهای منطقه می رسد وبدین لحاظ لبنیات قوچان بسیارمعروف است .

پرورش گوسفند کردی که مخلوطی از نژادهای کردی وگرگانی وبلوچی است درنواحی سرد سیرشمال خراسان بخصوص قوچان رایج است .
گوسفند کردی نژادی گوشتی است وازنظر پروارکردن اهمیت دارد واین مهم ازلبنیات گرفته تا فرآورده های دیگر دامی منطقه محتاج توجه بیشتر وسرمایه گذاری صنعتی دراین منطقه است .

صنایع دستی قوچان
ازنظر صنایع دستی درشهرقوچان صنعت پوستین دوزی ، نمد مالی وسفالگری رونق خاصی دارد ، گلیم بافی وچارقدوزی ( نوعی کفش ) ، ساغری ، گیوه و… هنوزمعمول ومتداول است وحیف وصد حیف که اگر بی توجهی ادامه یابد رو به اضمحلال می رود.

زنان روستایی این شهر اغلب قالی وقالیچه کردی که به اصطلاح محلی (( خرسک )) می گویند بطوریکه اخیراً تولید وفروش استاندارد با کیفیت مطلوب به مظورصادرات توسط کمیته صنایع جهاد کشاورزی وهمچنین توجهات ویژه کمیته امداد امام ((ره)) به بافندگان محروم رونق خاصی پیدا کرده وازنظر رده بندی درسطح استان جزوبالاترین نوع بافت ودرسطح کشورنیزشاخص می باشد.

• متن بالا مربوط به سال 2008 است

نمایی از بلوار طالقانی قوچان

نماد میدان آزادی قدیم قوچان

پل ساخته شده توسط آلمانی ها بر روی رودخانه اترک قوچان در سال 1318

درب باغ ملی قوچان